Uyghur éli weziyiti shimaliy koréyege oxshitildi

Muxbirimiz jüme
2017.12.30

Mutexessisler xitay Uyghurlargha yürgüzüwatqan teqib we basturush siyasetlirini shimaliy koréye weziyiti we irqi ayrimichiliq tüzümi nechche on yil dawam qilghan jenubiy afriqigha oxshatqan.

Bu heqtiki pikirler kanadadin chiqidighan “Yershari we mektuplar” torida 29-dékabir élan qilin'ghan bir parche mulahize maqaliside otturigha qoyulghan.

Maqalide nöwettiki Uyghur éli weziyiti heqqide toxtilip, közitish paratlirining sheherlerni pütünley qaplap ketkenliki, yol éghizliridiki tekshürüsh ponkitlirigha adem chirayini tonush apparatliri orunlashturulghanliqi, her 500 métirda birdin sélin'ghan saqchi ponkitlirining xuddi herbiy gazarmigha oxshap qalghanliqi körsitilgen. 

Maqalide yene xitayning Uyghur élide jem'iyet muqimliqini kapaletke ige qilish üchün kishilerning shexsiy hayatigha qeder suqunup kirgenliki, ularning oylash shekli we hetta gén ewrishkilirigiche tekshürülüshke bashlighanliqi otturigha qoyulghan.

Maqalide neqil qilishiche, bu heqte toxtalghan amérika loyola uniwérsitéti proféssori rayen tum mundaq dégen: “Uyghur rayonida yolgha qoyulghan tüzümlerde shimaliy koréyedek puqralarning barliq herikiti we oy-pikirlirini mutleq kontrol qilish arzusi, jenubiy afriqidek irqi ayrimichiliq tuzumni kemsitish xaraktéride yolgha qoyush xahishi we pütünley kompyutérlashqan sün'iy eqilliq közitish sistémisi gireliship ketken, déyishke bolidu.”

U yene buning pütün dunya miqyasidin élip éytqanda alahide diqqet qilishqa tégishlik ehwal ikenlikini tekitligen.

Maqalide yéqinda Uyghur élini ziyaret qilip qaytip kelgen sédniy uniwérsitéti proféssori dawid brofiyning éytqanlirigha orun bérilgen. U, rayonda binalarning tikenlik sim tosuqlar bilen qorshalghanliqini, hetta mashina toxtitish meydani közetchiliriningmu oq ötmes kiyimler bilen qorallandurulghanliqini bayan qilghan.

U bu heqte toxtilip: “Shinjang hazir bir herbiy ishghaliyitidiki rayon'gha oxshap qaptu,” dégen.

Rayen tum bolsa Uyghur élidiki kishilerning öz aldigha oy-pikirliri barliqini, emma bularni ochuq ashkara ipadileshning intayin xeterlik ikenlikinimu alahide qoshumche qilghan.

Shimaliy koréye bir hakim mutleq tuzumdiki dölet bolup, kishilik hoquq organliri shimaliy koréyediki kishilik hoquq depsendichilikining ademning eqli yetmeydighan derijide éghir ikenlikini körsetken.

Jenubiy afriqadiki irqi ayrimichiliq tüzümi bolsa 1948-yilidin 1991-yilighiche dawam qilghan.

Bu jeryanda jenubiy afriqining esli ahalisi bolghan qara tenlikler we bashqa aq tenlik bolmighan 3 guruppa aq tenlik mustemlikichiler jem'iyitidin pütünley ayrip tashlan'ghan. 

Aq tenlik bolmighanlarning yénida da'im kimlik élip yürüshi telep qilin'ghandin bashqa, ularning mekteplerde yuqiri örlep oqushimu cheklen'gen. Bu jeryanda aq tenlik bolmighanlarning hoquqliri cheklen'gen 148 xil qanun maqullan'ghan.

Ilgiri xewerlerde Uyghur rayonning pütünley bir teqib astidiki saqchi dölitige aylandurulghanliqi körsitilgen idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.