8-Aprél milliy armiye küni: milliy armiyige 72 yil (1)

Muxbirimiz ümidwar
2017.04.06
Milliy-armiye-generalliri-we-ofitserliri.jpg Milliy armiye ofitsérliri. (Tarixiy matériyallardin süretke élin'ghan. Orni we waqti éniq emes)
RFA/Oyghan

Tarixchilarning qarishiche, Uyghur diyarining 20-esir tarixi muhim dawalghushlar bilen toldi. 1931-1934-Yilliri we 1944-1949-yilliridiki milliy azadliq herikiti hazirqi zaman Uyghur siyasiy tarixida chongqur iz qaldurdi. Bolupmu, 1944-1949-yilliridiki milliy azadliq herikitide hel qilghuch rol oynighan milliy armiyining qurulushidin taki emeldin qaldurulushighiche bolghan besh yil jeryanida bésip ötken küresh musapiliri Uyghur tarixida hazirqi künlergiche eslinip kélinmekte.
Bu yil 8-aprél küni milliy armiye qurulghanliqining 72 yilliqi xatire küni bolup, bu munasiwet bilen qazaqistan, qirghizistan we bashqa ellerdiki Uyghur jem'iyetliri, milliy armiye künini xatirilesh pa'aliyetliri uyushturup, hazirqi künde sani intayin az qaghan sabiq milliy armiye eskerlirini tebriklesh bilen birge milliy armiyining küresh musapilirini eslimekte.

Tarixi pakitlargha asaslan'ghanda, shéng shisey 1943-yili sowét ittipaqidin toluq yüz örügendin kéyin, 1944-yili, Uyghur diyarida ikkinchi qétimliq keng kölemlik milliy azadliq herikiti partlidi.

1944-Yili, 8-ayda nilqining ulastay taghlirida fatix batur, ghéni batur, ekber batur qatarliqlar rehberlikide nilqa qozghilingi partlap, uzun ötmey nilqa azad qilindi we 1944-yili, 7-noyabir küni bolsa ghulja qozghilingi partlap, nilqa partizanliri we ghulja shehiri qozghilangchiliri besh kün jeng qilip, ghulja shehirining asasi qismini azad qilghandin kéyin, 1944-yili, 12-noyabir küni sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümiti qurulup, jumhuriyetning re'is, mu'awin re'is we hökümet ezaliri békitildi. Shuningdin kéyin, arqa-arqidin her qaysi ministirliqlar tesis qilindi. 1945-Yili 1-ayning béshighiche bolghan ariliqta ili wilayitining mutleq köp qisim nahiyeliri azad qilinish bilen jumhuriyet hökümiti tézdin özining muntizim milliy armiyesini qurushni qarar qildi. Köp yillar milliy armiye tarixi, jümlidin 20-esir Uyghur siyasiy tarixi tetqiqati bilen köp shughullinip,“ Qedimdin hazirghiche Uyghurlarning milliy siyasiy tarixi” namliq kitabini neshr qildurghan qehriman ghojamberdi ependining éytishiche, milliy armiyining qurulushi, sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümitining 1945-yili, 5-yanwar küni élan qilghan 9 maddiliq xitabnamisi bilen munasiwetlik bolup, mezkur xitabnamide muntizim milliy armiye qurush tekitlen'gen. Uningdin kéyin, 1945-yili, 12-yanwar küni herbiy ishlar nazariti resmiy quruldi we milliy armiye qurush hem herbiy unwan tüzümi yolgha qoyush, ofitsérlarni töwen, ottura we yuqiri derijilikkiche ayrish qarar qilindi. Arqidin 1945-yili, 2-ayning 3-küni jumhuriyet waqitliq hökümiti 19-nomurluq qarar maqullap, herbiy ishlar qanuni élan qilip, urush mezgilide 23 yashtin 45 yashqiche bolghan puqralarning esker bolushi we herbiy wezipe ötesh mudditi üch yil bolush belgilendi.

1-Ayning axirigha kelgende, herembaghdiki gomindang küchliri yoqitilip, pütün ili wilayiti toluq azad bolup, inqilabni bashqa jaylargha kéngeytish imkaniyiti shekillendi. Bu waqitta jumhuriyet herbiy ishlar naziri almashturulup, rehimjan sabir haji bu wezipige qoyuldi, uzun ötmey exmetjan qasimi herbiy ishlar bölümige mes'ul bolup, milliy armiyini tesis qilishqa jiddiy kirishti.

Tarixchi qehriman ghojamberdining tarixi shahitlardin igilishiche, exmetjan qasimi, rehimjan sabir haji, téyiphaji sabitof, qasimjan qembiri qatarliq erbablardin bir komissiye tüzülüp, milliy armiyining qurulmisi heqqide teyyarliq ishlirini élip bardi.

Milliy armiyining asasi eslide nilqa taghlirida tunji bolup küreshke atlan'ghan fatix batur, ghéni batur, ekber batur qatarliqlar bashchiliqidiki hemde 7-noyabir küni ghulja qozghilingigha qatnashqan pida'iylar, shuningdek kéyinki waqitlarda her qaysi jaylarda teshkillinip jeng qilghan partizanlar bolup, texminen 60 qa yéqin chong- kichik partizan etriti shuningdek ghulja shehiri we ili wilayitining bashqa azad bolghan jayliridin yéngidin eskerge élin'ghanlar asasida tesis qilin'ghan. 1945-Yili 8-aprélda, ghulja shehiride milliy armiye resmiy qurulup, bayraq tapshurush we herbiy parat ötküzüldi. Milliy armiyining qomandanliq shtabi we her qaysi polklar tesis qilindi.

Qehriman ghojamberdining éytishiche, jumhuriyet hökümiti herbiy ishlargha alahide köngül bölüp, hökümetke biwasite qarashliq bölüm qurghandin tashqiri yene her qaysi nahiyelerde tarmaq herbiy organ qurup, esker élish we armiyini teminlesh ishliri bilenmu shughullan'ghan.

Eyni waqitta milliy armiyige qatniship, milliy armiyining kapitani bolghan,1950-yillarda qazaqistan'gha köchüp kétip, hayatini shu yerde ötküzüp, 2012-yili almuta shehiride wapat bolghan, ataqliq Uyghur yazghusi mesimjan zulpiqarof hayat waqtida ziyaritimizni qobul qilip, özining milliy armiyediki besh yilliq musapisini esligende, milliy armiyining peqet Uyghurlar emes, belki her millet perzentliridin teshkillen'gen batur qoshun ikenlikini tekitligen idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.