Türkiyede “Uyghur türkliri tarixi” namliq eser 5-qétim neshr qilindi

Ixtiyariy muxbirimiz erkin tarim
2017.07.27
uyghur-turkliri-tarixi.jpg “Uyghur türkliri tarixi” namliq kitabning muqawisi.
RFA/Erkin Tarim

Uyghurlar türkiy milletler tarixida muhim orun'gha ige bolup, Uyghur tarixi türkiyediki bezi uniwérsitétlarda mexsus ders süpitide oqutulup kelmekte. Türkiyede eng köp oqutuluwatqan kitablardin biri, enqere uniwérsitéti til we tarix-jughrapiye fakultéti tarix oqutquchisi proféssor doktor sa'adettin gömech ependi yazghan “Uyghur türkliri tarixi” namliq kitab hésablinidu. 225 Bettin terkib tapqan mezkur eser yéqinda 5-qétim neshr qilinip tarqitildi.

Eser kirish sözdin sirt 2 qisimdin terkib tapqan bolup, 1-qisim, Uyghurlar namliq chong mawzuning astida, Uyghur namining kélip chiqishi, Uyghurlarning tarixi jeryani, Uyghur dölitining qurulush jeryani, Uyghur dölitining yüksilishi, bögü xaqan mezgili, Uyghur xanidanliqining yiqilishi, Uyghur hakimiyitining yiqilishi, Uyghur hakimiyitining yimirilishi, kengsu we turpandiki Uyghurlar, Uyghurlarning chinggizxanning hakimiyiti astigha kirishi qatarliq mezmunlarni öz ichige alghan.

Ikkinchi qisim bolsa, “Sherqiy türkistan Uyghurliri” mawzusi astida bérilgen bolup, mezkur qisim sherqiy türkistanning jughrapiyesi, sherqiy türkistanni qalmuq we xitayning bésiwélishi, sherqiy türkistanda yaqupxan hakimiyiti, sherqiy türkistanda yéngi xitay hakimiyiti, sherqiy türkistanda xitaylashturush siyasiti, Uyghur türklirining kültüri qatarliq mezmunlarni öz ichige alghan. Kitabni yazghan proféssor doktor sa'adettin gömech ependi kitabning axirigha kitabni yazghanda paydilan'ghan kitablarning tizimlikini kirgüzgen.

Ziyaritimizni qobul qilghan proféssor doktor sa'adettin gömech ependi bu kitabni yazghandin sirt, özining uzun yillardin béri enqere uniwérsitétida mexsus “Uyghur tarixi” namida ders ötüwatqanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Bizning uniwérsitétta men bériwatqan “Uyghur türkliri tarixi” namida mexsus ders bar. Bu kespiy ders bolup bir mewsum ötimiz. Uyghurlarni bir ikki sa'etlik ders bilen ögen'gili bolmaydu. Biz enqere uniwérsitéti til we tarix jughrapiye fakultétida uzun yillardin béri Uyghur tarixini mexsus ders qilip ötüwatimiz. Türkiyediki bezi uniwérsitétlarda Uyghur tarixi ottura asiya tarixi ichide anglitilidu, bezi uniwérsitétlarda bizge oxshash mexsus ders qilip ötidu.”

Proféssor sa'adettin gömech ependi özining uzun yillardin béri Uyghur tarixi toghrisida tetqiqat élip barghanliqini, Uyghurlar toghrisida bir kitab, 20 etrapida maqale élan qilghanliqini, Uyghurlarning omumiy türk tarixigha qoshqan töhpisining zor ikenlikini bayan qilip mundaq dédi: “Ottura asiyadiki türkiy milletlerning peyda bolushida Uyghur tilining roli nahayiti zor. Shunga medeniyet jehettin élip éytqanda yeni türklerning sheherlishishide, medeniy bolushida, yéziq medeniyitining shekillinishide, ilim-pen jehettin qoshqan töhpisi nahayiti zor. Yénisey Uyghur döliti yiqilghandin kéyin, bügünki sherqiy türkistanning turpan we kengsu rayonlirida qurulghan Uyghur döliti mezgilide yaratqan medeniyetler bügünki türk medeniyitining asasini teshkil qilidu.”

Proféssor doktor sa'adettin gömech yazghan “Uyghur türkliri tarixi” namliq eserning xitay tarixchilardin lyu jishyaw, lin gen we hökümet yazdurghan Uyghurlarning qisqiche tarixi dégen'ge oxshash kitablardin perqi néme? izmirdiki ege uniwérsitéti oqutquchisi proféssor doktor alimjan ependi, bularning perqining, meyli mezmun, meyli métod jehettin bolsun zor ikenlikini bayan qildi.

Doktor erkin ekrem ependi türkiyede Uyghur tarixi tetqiqatining 1970-yillardin kéyin kücheygenlikini, türk tarixchilirining Uyghur tarixigha bolghan köz qarishining oxshimaydighanliqini bayan qildi.

Sa'adettin gömech ependi istanbul uniwérsitéti omumiy türk tarixi kespini püttürgendin kéyin, xajettepe uniwérsitéti tarix fakultétida magistirliqni oqughan. 1992-Yili enqere uniwérsitéti til we tarix-jughrapiye fakultétida tarix boyiche doktorluq unwanini alghan. Sa'adettin gömech ependining bügün'giche 10 kitabi, 100 parchigha yéqin maqalisi élan qilin'ghan bolup, muhimliri köktürk tarixi, Uyghur türkliri tarixi, qirghiz türkliri tarixi, ottura asiya türkiy jumhuriyetliri we türkiy milletler tarixi, türk-hun tarixi, türk tarixida chinggizxan” qatarliq kitablardin ibaret. Bu kitablardin sirt, “Mes'ut sabiri bayqozi we türk milletchiliki, sherqiy türkistan mesilisi we türk dunyasi, türkiy tillar diwani namliq eserdiki yer atliri” namliq maqalilirimu élan qilin'ghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.