Сақчилар текәстә диний китаб вә буюмларниң йиғивелинғанлиқини дәлиллиди

Мухбиримиз әркин
2017.11.27
qanunsiz-quran-kerim-yighiwelinghan.jpg Уйғур диярида “қанунсиз диний буюмлар” намида йиғивелинған “қуран кәрим” вә диний китаблар.
Social Media

Хитай сақчи даирилири йеқинда уйғур елиниң текәс наһийәсидә кәң-көләмлик ахтуруш елип берип, 10 күн ичидә 30 миң йәрлик мусулман аилиниң өйини ахтурған. Чәтәлдики вәқәдин хәвәрдар кишиләрниң радийомизға билдүрүшичә, ахтуруш һәрикити 25‏-өктәбир башланған.

Вәқәдин хәвәрдар затлар, ахтуруш һәрикитидә сақчилар өйму-өй кирип, йәрлик мусулман хәлқләрниң өйидики “қуран-кәрим”, “һәдис”, җайнамаз, тәсбиһ қатарлиқ буюмларни, һәзрити муһәммәт пәйғәмбәрниң исми йезилған, “қуран” дин айәтләр чүшүрүлгән яки нәқишләнгән көрүнүш вә зиннәт буюмлириниң бирдәк йиғивелинғанлиқини билдүрди.

Биз бүгүн мәзкур вәқәни ениқлаш давамида бу һәқтики бәзи учурларға ериштуқ. Текәс наһийәсиниң мәлум сақчи понкитидики бир кәчлик нөвәтчи сақчи, “қуран кәрим” вә айәт йезилған, мәсчидниң сүрити чүшүрүлгән һәрқандақ нәрсә болса тапшуруши керәкликини, һазирға қәдәр тапшурмиғанларниң тез тапшуруветиши керәкликини билдүрди.

Мухбир: вәй, яхшимусиз! йеқинда силәр бир уқтуруш чиқириптикәнсиләр. Өйдики җайнамаз, тәсбиһ, “қуран кәрим” қатарлиқ нәрсиләрни тапшуруңлар дәп. Мушу нәрсиләрнила тапшурамду яки башқа нәрсиләрму барму?
Сақчи: мушундақ нәрсиләр болса, сиз өзиңиз қарашлиқ орунға тапшурсиңиз болиду... Йәни өзиңиз қарашлиқ мәһәллигә тапшурсиңиз болиду.

Мухбир: йәнә қандақ нәрсиләрни тапшуриду?
Сақчи: мәсилән, “қуран” китаб, мәсчитниң сүрити чүшүрүлгән нәрсиләр, “қуран” айити йезилған нәрсиләр, шуниңға охшаш нәрсиләрниң һәммисини тапшуриду... Җайнамазниң ичидә мәсчитниң сүрити бар, “қуран” айәтлири йезилғанлири болса тапшурисиз.

Мухбир: диний китабларчу? “қуран-кәрим” әмәс, диний китаблар, мәсилән, “һәдис” вә шуниңға охшаш диний мәзмундики китабларничу? ундақ китабларниму тапшурамду?
Сақчи: ундақ китабларниму тапшуруп берисиз. У китаблар һөкүмәтниң тәстиқидин өткән болуши керәк. Униңға һөкүмәтниң тәкшүрүлди дегән тамғиси бесилған болуши керәк.

Мухбир: мәсилән, һөкүмәтниң нәшриятида нәшр қилинған болсиму тапшуруши керәкму?
Сақчи: уни адәттә төвәнгә чүшкән хизмәт әтритидики кадирлар барғу, шуларға көрситиду. Шулар апирип тәкшүртиду.

Мухбир: силәр йеқинда текәсниң пүтүн йеза -базарлирида өйму-өй кирип тәкшүрүптикәнсиләрғу, “қуран кәрим”, җайнамаз, тәсбиһ вә шуниңға охшаш нәрсиләрни тапшуруңлар дәп. Тапшурмиғанларни қандақ бир тәрәп қилисиләр?
Сақчи: тапшурмай қелип қалғанлар болса, өзи келип тапшуруши керәк.

Биз йәнә текәс наһийәсидә олтурушлуқ йәрлик мусулман аһалилиригә телефон қилип, уларниң өйидә ахтуруш елип берилған яки елип берилмиғанлиқини, әгәр ахтуруш елип берилған болса, қандақ китаб вә диний буюмларниң йиғивелинғанлиқини соридуқ. Текәс наһийәсидики бир дохтурханиниң кәчлик нөвәтчи хадими өйидики диний китаб вә диний буюмларни тапшурувәткәнликини билдүрди.

Мухбир: вәй, яхшимусиз! сиз бимарму яки дохтурму?
Нөвәтчи: мән дохтур әмәс. Һәә, немә болди? немә иш?

Мухбир: йеқинда силәрниң текәс наһийәсидә “қуран кәрим”, “һәдис”, диний китаб, тәсбиһ, җайнамаз қатарлиқ нәрсиләрни тапшуруңлар дегән бир уқтуруш чүшүптикән. Силәр тапшурдуңларму бу нәрсиләрни?
Нөвәтчи: тапшурувәткән, ундақ нәрсә йоқ өйдә. Ундақ нәрсиләр һазир өйимиздә йоқ.

Мухбир: йеқинда тәкшүрүш хадимлири кирдиму сизниң өйиңизгә? немиләрни тапшурдуңлар? өткәндә тәкшүрүш елип бардиғу силәрниң текәс наһийәсидә?
Нөвәтчи: һәә. . . яқ, бурундин бизниң өйдә йоқти ундақ нәрсиләр.

Текәс наһийәси хитай даирилириниң уйғур аптоном районида диний китаб, диний буюмларни йиғивалған бирдин бир наһийә әмәс. Хитай һөкүмитиниң диний китаб, диний буюмларни йиғивелиш һәрикити алди билән хотәндә башлинип, арқидинла пүтүн уйғур аптоном райониға кеңәйгән.

Хитай һөкүмити өзиниң уйғур районида йолға қоюп кәлгән юқириқи һәрикәтлирини “диний әсәбийликни түгитиштики зөрүр тәдбир”, дәп кәлсиму, бирақ бу һәрикәт америка дөләт ишлири министирлиқи вә америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң йиллиқ доклатлирида изчил тәнқидкә учрап кәлди.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң алий дәриҗилик тәтқиқатчиси тина муфорт зияритимизни қобул қилип, хитайниң диний әркинликкә еғир хилаплиқ қиливатқанлиқи, хитайниң бу йил йәнә американиң диний әркинлик вәзийитини көзитидиған дөләтләр тизимликигә киргүзүлүшкә лайиқ, дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Тина муфорт мундақ дәйду: “хитай дуняда диний әркинликкә хилаплиқ қиливатқан дөләтләр ичидики әң әшәддийси. Хитай диний әркинлик вәзийити көзитилидиған дөләтләр тизимликигә киргүзүлүшкә әң лайиқ дөләт. Америка дөләт ишлар министирлиқи өзиниң йиллиқ диний әркинлик доклатини бу йил 8‏-айда елан қилди. У доклат елан қилинип, 90 күн ичидә диний әркинлик вәзийити көзитилидиған дөләтләр тизимликини турғузуп чиқиду. Демәк, у мушу йеқинқи бир қанчә һәптә ичидә өзиниң тизимликини елан қилиду. Биз дөләт ишлири министирлиқиниң тизимликини еһтият билән йеқиндин көзитиватимиз вә күтүватимиз. Биз униң буни өз қәрәлидә елан қилишини үмид қилимиз. Биз хитайниң бу тизимликкә киргүзүлүшини күтимиз вә үмид қилимиз. Чүнки у буниңға лайиқ.”

Тина муфорт йәнә америка қандақ қилғанда хитайниң диний әркинликкә бузғунчилиқ қилишини үнүмлүк контрол қилалайду, дегән соалимизға җаваб берип, “биз хитайни көзитип туруватқанлиқимизни изчил хатирилитип турушимиз керәк,” деди.

Тина муффорт йәнә мундақ деди: “хитайдәк бир чоң дөләттики диний әркинликиниң бирақла яхшилинип кетиши бәси мүшкүл. Бу қандақтур зор яки көрүнәрлик ғәлибигә еришиш мәсилиси әмәс. Бу бәзидә кичик бир ғәлибә болуши, бирәр виҗдан мәһбусиниң қоюп берилиши яки бирәр аилиниң чәтәлгә қечип чиқип, 3‏-бир дөләткә бихәтәр беривелиш мәсилиси болуши мумкин. Бу йәрдики мәсилә ғәлибиниң кичик чоңлуқи әмәс, бәлки кишиләргә үмид беғишлаш, мәйли у ғәлибә болсун, болмисун, бизниң алға қарап меңиватқанлиқимизни ипадиләйдиған мәсилисидур. Биз алға қарап меңишимиз керәк. Чүнки, бу бәк муһим. Биз хитайни ихтияриға қоюп бәрсәк болмайду. Биз уларни көзитип туруватқанлиқимиз, уларниң хәлқара кишилик һоқуқ өлчәмлиригә әмәл қилмайватқанлиқини билип туруватқанлиқимиз, уларни җавабкарлиққа тартидиғанлиқимизни хатирилитип турушимиз керәк. Уларниң диний әркинлик әһвалида көрүнәрлик өзгириш болсун-болмисун, бизниң уларни көзитип турушимизниң әһмийити зор.”

Уйғур аптоном райони бу йил 4‏-айда “әсәбийликни түгитиш низами” ни рәсмий йолға қоюп, “әсәбийлик” кә кәң даирилик чүшәнчә бәргән. Униңда диний китаб, диний буюмларни сақлашни, бурун нормал дәп қаралған нурғун диний хаһишларни “әсәбийликниң ипадиси” дәп чәклигән. Хилаплиқ қилғанларни “йепиқ тәрбийиләш мәркәзлири” гә солиған яки қамақ җазалириға һөкүм қилип кәлгән иди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.