Xelq'ara metbu'atlarda Uyghurlar uchrawatqan diniy bésim keng xewer qilinmaqta

Muxbirimiz irade
2013.07.16
turpan-meschit-ramazan.jpg Turpandiki émin meschitide turghan Uyghur. 2013-Yili 27-iyun.
AFP

Yéqinda Uyghur élide meydan'gha kelgen weqeler we shundaqla ramzan éyi bashlinishi bilen xitay hökümet da'irilirining türlük wasitiler arqiliq Uyghurlarni rozi tutushtin chekleshke urunush heriketliri xelq'arada intayin keng inkas qozghap, bu heqtiki mulahiziler, xewerler köplep élan qilinmaqta. Mesilen bügün, hindonéziyening xelq'ara xewer agéntliqi bolghan miraj agéntliqida xitay öz puqralirini rozi tutushtin chekleydighan birdin-bir dölet témisida bir tepsiliy xewer élan qilindi.

Xewerning aptori syarif hidayet bu xewerni özining qeshqerdiki ziyariti jeryanida körgenliri we shundaqla xelq'ara kishilik hoquq organlirining mesile heqqidiki bayanliri asasida teyyarlap chiqqan bolup, u maqalisini mundaq bashlighan:
-Gherbtiki xristi'anlar köp sanni teshkil qilidighan döletler we musulman bolmighan döletlerdiki musulman puqralar erkin roza tutush we bashqa diniy qa'idilerni beja keltürüsh pursitidin behrimen boluwatqan shara'itta, dunyada peqet kommunist xitaydin ibaret bir döletla öz puqralirini roza tutushtin cheklimekte. Xitay hökümitining diniy erkinlikni cheklishi bir yéngi xewer emes, emma ular ramzan kirishi bilen Uyghur musulmanlirigha qaratqan cheklime we bésimini qatmu-qat ashurdi.

Muxbirning maqaliside qeshqer, xoten we aqsu qatarliq wilayetlerning hökümet tor betliri we bu wilayetlerge qarashliq herqaysi nahiyilerning hökümet tor betliride kadirlar, oqutquchi-oqughuchilarni rozi tutushtin chekleydighan, rayon tewesidiki ashxanilarni ramzan boyiche bir künmu toxtatmay échish toghrisidiki uqturushlarning ochuq-ashkara chaplap qoyulidighanliqini bildürgen. Uning éytishiche, qeshqer héytgah meschitining udulidiki ashxanilar gerche xéridar kirmeydighanliqini bilsimu, ashxanilirini kün boyi ochuq tutushqa mejbur bolidiken. Muxbir bu ashxanilarning biride bir Uyghur bilen hemsöhbet bolghan bolup, u Uyghur ashpezlerning hökümetning jazalishidin qorqupla tamaq chiqirishqa mejbur boluwatqanliqini, ularning özi qilghan tamaqning teminimu tétiyalmaydighanliqini éytip bergen. Emma u hökümetning öch élishidin qorqqanliqtin muxbirdin özining ismini ashkarilimasliqni ötün'gen. Muxbirning bayan qilishiche yene, qeshqer pédagogika institutining 20 yashlardiki bir oqughuchisi her qétim ramzan mezgilide oqutquchilarning dawamliq oqughuchilar bilen bille tamaq yeydighanliqini, mektepning bu arqiliq balilarning etigende tamaq yewatqan-yémeywatqanliqini közitidighanliqini inkas qilghan.

Aptor maqalisi dawamida, herqaysi xelq'ara organlarning xitay hökümitini tenqid qilip élan qilghan bayanatliri we shundaqla dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishitning bayanatigha yer bérip, xitay hökümiti Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan mushundaq siyasetler tüpeylidin rayonda toxtimay weqe yüz bériwatqanliqini, 2009-yilidiki ürümchi weqesining bular ichidiki eng zor we eng qanliq bir qétimliqi ikenlikini bayan qilghan.

Bügün yene amérikida neshrdin chiqidighan maliye waqti gézitidimu xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan diniy bésim siyasiti heqqide bir maqale élan qilindi. Muxbir bén marino teripidin élan qilin'ghan “Xitayning basturush siyasiti ramizan'gha zerbe bermekte” namliq maqalide Uyghur élide bir qatar weqeler meydan'gha kelgendin kéyin, xitay hökümitining ramzan mezgilidiki bixeterlik tedbirlirini hessilep ashurghanliqini bildürgen. Muxbir béyjingdiki Uyghur proféssor ilham toxti ependini ziyaret qilghan bolup, ilham toxti ependi muxbirgha hökümetning Uyghurlarni rozi tutushtin chekleydighan siyaset-tüzümlirining da'irisi we türining barghanséri kéngiyip ketkenlikini inkas qilghan.

Maqalide xitay hökümitining Uyghur élide yüz bériwatqan weqelerge tutqan pozitsiyisi üstide toxtilip mundaq dégen: tebi'iy gaz we néfit we türlük kan bayliqlirigha bay zémin bolghan Uyghur éli yéqinqi yillardin buyan nurghun zorawanliq weqelirige sehne boldi. Béyjing hökümiti bolsa radikal islamchilarni weqening jawabkari, dep ilgiri sürmekte. Xitay siyasiy byuroning da'imiy ezasi yü jéngshing weqelerdin kéyinki bayanatida, térrorchi guruppilargha we radikal teshkilatlargha qattiq zerbe béridighanliqini tekitlidi. Emma kishilik hoquq organlirining éytishiche, rayon'gha köchüshke righbetlendürülüwatqan xitay köchmenler sürkilishni téximu ulghaytiwetken.

Mezkur maqalide, kishilik hoquqni közitish teshkilatining tetqiqatchisi nikolas bikulinning sözige yer bérilgen bolup, u muxbirgha “Xitay hökümiti ramzan éyini Uyghurlarning partiyige sadiqliqini ölcheydighan qoralgha aylanduruwaldi. Ular adette Uyghurlargha hetta partiye ezasi Uyghurlarghimu ishenmeydu, shunga ular ramzan éyini kishilerning özige qanchilik sadiqliqini ölcheydighan sinaqqa aylanduruwaldi” dégen.

Muxbir maqaliside xitayning bashqa rayonlirida yashaydighan musulmanlarning Uyghur musulmanlirigha oxshash bésim we cheklimige uchrimaydighanliqini, ularning erkin halda diniy pa'aliyetler bilen shughullinidighanliqini eskertip ötkendin kéyin, maqalisini proféssor ilham toxti ependining töwendiki sözliri bilen ayaghlashturghan:
-Uyghurlar ning hazir özining milliy kimlikige bolghan tonushi barghanséri chongqurlishiwatidu, bésim éghirlashqanséri dinmu küchiyip ketti. Shunga men xitay hökümitining basturush siyasetliri bilen Uyghurlarning dinidin waz kéchidighanliqigha ishenmeymen, eksiche din barghanséri küchiyip barmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.