Xitay hökümiti tungganlarning diniy étiqadini kontrol qilishni kücheytti

Muxbirimiz erkin
2016.05.11
Gensu-jang-jyachuen-qizlar-diniy-mektep-305.jpg Gensu ölkisidiki jang jyachu'en qizlar diniy mektipide oquwatqan qizlar.
Baidu

Gensu ölkilik ma'arip nazariti yéqinda uqturush chiqirip, ölke tewesidiki mektep, uniwérsitétlarda diniy pa'aliyet élip bérishni qattiq chekligen. Gensu ölkilik ma'arip nazariti mezkur uqturushni xitay tor betliride keng tarqalghan yesli yéshidiki bir tunggan qizchaqning sinipida qur'an oquwatqan  widé'o körünüshige qarita élan qilghan.

Mezkur widé'o “Até'ist” xitay kompartiyesi kontrolluqidiki ijtima'iy taratqularda qattiq munazire qozghighan idi. Gensu ölkilik ma'arip nazariti 5‏-aprél élan qilghan uqturushida, bu widé'o “Kishilerning qattiq ghezipini qozghighanliqi” ni ilgiri sürüp, “Yash-ösmürlerning qur'an oqushini ularning eqliy we rohiy saghlamliqigha ziyanliq” dégen.

Uning uqturushida, “Gensu ölkilik ma'arip nazariti yash-ösmürlerning eqliy we rohiy saghlamliqigha ziyanliq bu xil heriketni qattiq tenqidleydu. Her derijilik ma'arip tarmaqlirining mektep orunlirida diniy pa'aliyetlerni qet'iy we üzül-késil cheklishini telep qilidu” déyilgen.

Mezkur weqe xitay tor betliride ningshyadiki tunggan musulmanlirida ereb yéziqi we tilining omumliship, ereblishish, islamlishish xahishi küchiyiwatqanliqi, buning xitay dölet bixeterlikige munasiwetlik jiddiy mesilige aylan'ghanliqi munazire qiliniwatqan mezgilde yüz bergen idi.

Amérika mariland uniwérsitétining xitay mesililiri mutexessisi, proféssor ma xeyyün, xitay weziyitidiki bu ehwalni partiye ichidiki ju wéychün, yé shawwén qatarliq chong xitaychiliq idiyesidiki emeldarlarning üstünlükke érishkenlikige baghlaydu.

Ma xeyyün mundaq deydu: “Gerche xitayning ötken yilqi milletler xizmiti yighini 2‏-ewlad milliy siyaset teshebbuschilirining pikrini ret qilghan bolsimu, emma bu yilqi diniy xizmet yighinida az sanliq milletlerge qarshi chong xitaychilar üstünlükke érishti. Uning üstige wang jinwéy) sabiq milliy ishlar komitéti mudiri (wezipisidin élip tashlandi.

Buning ichide yene bir mesile bar, kéler yili 19‏-qurultay échilidu. Qa'idige asasen 19‏-qurultayda milliy we diniy sahege wekillik qilidighan biri siyasiy byurogha kirishi kérek. Emma ju wéychün bilen yé shawwénning dem élishqa chiqishigha az qaldi. Shunga, ularning 19‏-qurultayda melum siyasiy menpe'etni közlep, musulmanlargha qara chaplawatqanliqini chetke qaqqili bolmaydu.”

Xitay kompartiyesi merkizi birliksep bölümining sabiq bashliqi ju wéychün, xitayning milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümini bikar qilip, milletler assimilyatsiyesini teshebbus qilip kelgen xitay emeldarlirining biri.

Proféssor ma xeyyünning körsitishiche, ju wéychün, yé shawwén qatarliq emeldarlarning arqisida xitayning bir neper ayal mu'awin ministiri bariken. Lyu yendung bolsa xitay dölet kabinétidiki birdin-bir mu'awin bash ministir.

Proféssor ma xeyyün: “ Éytishlargha qarighanda ju wéychün, yé shawwén we ularning arqisidiki bu kishilerning arqa tériki xitayning bir mu'awin ayal bash ministiri. Ularning meqsiti siyasiy hoquq üchün diniy, milliy mesilini kozir qilip, jama'et pikri toplash, andin buni dölet bixeterlikige baghlap, 19‏-qurultayda melum kishilerge hoquq tutquzush” dep körsetti.

Emma amérikida olturushluq yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi qahar baratning qarishiche, xitay hökümitining tungganlargha tutqan nisbeten kengri diniy siyasiti tungganlarda islamning küchiyishi, ularning islam dunyasi bilen pütünlishishige yol échip bergen.

Qahar barat, emma hazir bu ehwal xitayni bi'aram qilishqa bashlighanliqini eskertip, “Emma, emdi ishikni yépilish tes” deydu.

Qahar barat: “ Bu xitaylar ezeldin oxshash musulmanlargha ikki xil siyaset qollinip kelgen. Tungganlargha xeyrxahliq qilish, ulargha bize kengchilik qilish, ularning diniy pa'aliyetlirini qollash, yeni astirtin éytqanda, siler ‛Uyghurlargha oxshash bizge qarshi chiqmisanglar, biz silerning diniy erkinlikinglarni bérimiz‚ dégen mexsus höjjette yézilmighan bir kélishim bar bularning otturisida. Bu teripini oylighan bilen, buning qarshi teripi néme? dése, eger bu tungganlargha siyasetni bunchilik kengchilik qiliwetsek, buning axiri qandaq yerdin chiqidu? dégenni bular oylimidi.

Buninggha xéli uzun yil boldi. 10-20 Yil bolay, dep qéliwatidu. Emdi bu 20 yildin buyanqi diniy erkinlik xelq'aradiki islam dini chong éqimigha birliship kétiwatidu. Bu xitay hökümitini ensizlendürdi we ensizlendüriwatidu. Démek, bundaq ehwal astida bu ishikni échish ongay, emma yépish tes. Bular ensiridi we buning aldini tosmaqchi boluwatidu” dep körsetti.

Doktor qahar barat, shunga, ottura sherq we islam dunyasidiki weziyet tungganlargha tesir qilmay qalmaydighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Tungganlar ezeldin özlirining diniy we milliy ayrimichiliqini tiklesh üchün küresh qilip keldi. 1946‏-Yili gomindangning milliy qurultiyi échilghanda tungganlar, bizni millet, dep étirap qilsun, dégende, jang keyshi unimighan idi.

Lékin kommunistlar kelgendin kéyin, tungganlarni ayrim millet dep étirap qildi. Shuning bilen tungganlar özining eng chong tarixiy mesilisini hel qildi. Tungganlarning qénida ereb qéni bar, ularning ereblishishini tosuwalghili bolmaydu. Chünki, bu din'gha baghlan'ghan. Biraq ottura sherqtiki urushlarning hemmisi musulman bolghan tungganlargha tesir qilmay qalmaydu. Qandaq weqe chiqishini bilmeymiz, emma bu xelq'ara éqimgha qarap méngiwatqan bir yölinish.”

Lékin nöwettiki halqiliq mesile, xitay hökümiti qattiq qol siyaset yürgüzüp, musulman tungganlar olturushluq gensu, chingxey, ningshya qatarliq ölke -aptonom rayonlarni shinjanglashturamdu? u, Uyghurlargha yürgüzgen qattiq qol siyasitini bu rayonlarda yürgüzelemdu? proféssor ma xeyyünning qarishiche, tungganlargha undaq siyaset yürgüzelmeydu.

Ma xeyyyün mundaq deydu: “Aldi bilen uning shinjangdiki siyasiti asasiy qanunigha xilap. Xususen uning qulayliq kartisi, bu yil ‏1‏-may bikar qilindi. Emeliyette bu kart shinjangning siyasiy musteqilliq isteydighanliqini, fé'odalliq tepriqichilikni, militarizmliq hökümranliqni yaki herbiy bashqurushni étirap qilghanliqi idi.

Lékin ichki ölkilerdiki (tungganlar) gha bundaq siyaset yürgüzüsh müshkül. Chünki, birinchi, ichkiridikiler ariliship ketken. Ikkinchi, ichkiri ölkiler qanun we bashqa jehetlerde shinjanggha qarighanda ochuqraq. Üchinchi, eger bundaq siyaset yürgüzülse uning buni kontrol qilishi qiyin'gha toxtaydu.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.