Amérika: xitayning Uyghurlargha qoyghan diniy cheklimisi qarshiliqni kücheytiwetken

Amérika diniy erkinlik komitéti 2014‏-yili doklatida, xitay asasiy qanuni puqralarning diniy erkinlik hoquqini étirap qilsimu, biraq uning xelq'ara kishilik hoquq mejburiyitini ada qilmaywatqanliqi, Uyghurlarning diniy erkinlikke dawamliq éghir buzghunchiliq qiliwatqanliqini ilgiri sürgen.

Doklatta körsitishiche, ötken bir yilda tibet buddistlirining we Uyghur musulmanlirining diniy erkinlik weziyiti yéqinqi 10 yil ichidiki herqandaq waqittin nacharlashqan. Musteqil katolik, protéstant muxlisliri qolgha élin'ghan, jerimane qoyulghan we ibadetxaniliri buzghunchiliqqa uchrighan. Falun'gung teriqiti we bashqa buddist, protéstan teriqetler “Xurapatliq” dep basturulghan.

Doklatta Uyghur we tibetlerning diniy weziyiti heqqide toxtilip mundaq dégen 2008 we 2009‏-yili tibet hem Uyghur ilida arqa-arqidin yüz bergen naraziliq weqeliridin kéyin, xitay hökümiti diniy zatlarning abruyini chüshürüsh, yéngi belgilimilerni chiqirip, ibadetxana we meschitlerni teqib qilishni kücheytti. Shundaqla yene yéngi programmilarni yolgha qoyup, buddist rahiblirini siyasiy sadaqetmenlikke mejburlidi, Uyghur musulmanlirining diniy étiqadini ze'ipleshtürüshke urundi.
Doklatta yene, xitay da'ilirining diniy pa'aliyet bilen shughullan'ghanliqi we we diniy erkinlik terepdarliri seweblik nurghun Uyghur we tibetni türmige tashlighanliqi, bu ehwalning ötken yili izchil dawam qilghanliqini bildürgen.

Mezkur doklat musulmanlar bir ayliq ramizanni axirlashturup, héyt namizi oqughan roza héytning tunji küni élan qilindi. Bu yilliq ramzan éyida xitay hökümiti Uyghurlargha roza tutush cheklimisi qoyghan. Doklatta, xitayning Uyghurlargha qoyghan ramzan cheklimisi tenqid qilin'ghan.

Düshenbe küni etigen doklat élan qilish munasiwiti bilen chaqirilghan axbarat yighinida, amérika dölet ishlar ministiri jon keriy héchqandaq elning diniy étiqadni cheklep ghelibe qilalmaydighanliqini bildürüp, xitayning Uyghurlargha roza tutushni chekligenlikini, Uyghur balilirining diniy telim élishini men'i qilghanliqini tenqid qildi.

U mundaq dédi: héchqandaq shübhe bolmisun, biz dawamliq dunyadiki xeter astida qalghan az sanliq diniy guruhlarning teripide turimiz. Jümlidin..., bahayi we exmidiye musulmanlirining teripini tutimiz. Biraq bizning bu heq‏-hoquqqa kapaletlik qilishimizda uzun yolni bésip ötüshimizge toghra kélidu. Shundaqla bizning yene, hökümetlerning dölet bixeterlik menpe'etini bahane qilip, az sanliq diniy guruh ezalirini basturmasliqi üchün uzun yolni bésishimizgha toghra kélidu.
Rusiye bölgünchilikke qarshi turush qanuni arqiliq atalmish diniy radikalliqqa qarshi turuwatqanliqini ilgiri sürüp, özining qattiq qol tedbirlirini aqlap keldi. Xitayda, da'iriler xristyanlarni, dalay lamaning resimini saqlighan tibet buddistlirini qolgha aldi. Ular yene, Uyghur musulmanlirining perzentlirige diniy telim terbiye bérishini men'i qildi yaki ramzan éyida roza tutushini cheklidi.

Jon keriy sözide yene, bu xil taktika özlirige dawamliq zor wezipilerni yüklewatqanliqini bildürüp, biraq bu xil taktikilar tarixning sinaqlirida meghlup bolghanliqini bildürdi.

Diniy erkinlik doklatida yene, 2013‏-yili Uyghur ilidiki musulmanlar bilen xitay amanliq küchlirining toqunushida 100 din artuq adem ölgenlikini ilgiri sürüp, biraq shu yili bir Uyghurning aptomobil heydep tyen'enmin meydanigha üssüp kirishi bilen, weziyet keskinliship ketkenlikini bildürgen.

Doklatta körsitishiche, béyjing hökümiti yéqinqi zorawanliq weqelirini diniy ashqunluq, bölgünchilik, gherezlik hujum, dep qarisimu, biraq bezi hadisilerning Uyghur diniy étiqatigha qaritilghan qattiq qol cheklime bilen alaqidar ikenlikini ilgiri sürgen. Mesilen, tyen'enmin aptomobil hujumini élip barghan Uyghurning herikitige uning yurtidiki yéngi sélin'ghan meschitning chéqiwétilishi yétekchilik rol oynighanliqini bildürgen.

Xitay hökümiti 2013‏-yili 28‏-öktebir yüzbergen tyen'enmin aptomobil hujumini osman hesenning élip barghanliqini, hujumgha osman hesenning anisi quwanxan réhim we ayalining qatnashqanliqini ilgiri sürüp, hujumni sh i h ge munasiwetlik “Térrorluq” hujum, dégen.

Biraq, osman hesenning yurti-aqtuning üjme yézi'isidiki ahaliler yerlik hökümet da'irilirining bu yézidiki xelq pul yighip salghan bir meschitni zorluq bilen chéqiwetkenlikini bildürüp, tyen'enmin aptomobil hujumining buninggha qarshi élip bérilghanliqini körsetken idi.

Lékin, diniy erkinlik doklatida ilgiri sürüshiche, xitay da'irilirining bu xil qismen zorawanliq weqelirige qayturghan omumyüzlük qattiq qol inkasi, Uyghur ilida qarshiliqni kücheytiwetken. Doklatta, saqchilarning Uyghur ilida yüz bergen yéqinqi zorawanliq weqelirige qarshi yene bir qétimliq “Qattiq zerbe bérish” herikiti qozghap, diniy pa'aliyetlerni üzül-késil chekleshke bashlighanliqini, biraq bu xil yéngi cheklime yene zorawanliq weqelirini keltürüp chiqarghanliqini bildürgen.
Doklatta, ötken yili aqsuning ayköl yézisi 16‏-kentide, zora héyt namizi cheklinip, toqunush keltürüp chiqarghanliqini, weqede 300 din artuq Uyghurlarning qolgha élin'ghanliqini bildürgen.

Doklatta yene, shu yili saqchilarning xoten xan'ériq yézisidiki bir meschitke bésip kirgende toqunush yüz bérip, 2 Uyghurning ölgenlikini ilgiri sürgen.

2013‏-Yili 6‏-ayda yüzbergen bu weqede saqchilar xan'ériq yézisidiki meschit imamini qolgha alghan. Chünki, meschit imami hökümet belgilep bergen xutbini oqushni ret qilghan. Saqchilar buninggha naraziliq bildürgen meschit ehlini oqqa tutqan idi.

Düshenbe künki axbarat yighinida démokratiye, kishilik hoquqqa mes'ul amérika yardemchi dölet ishlar ministiri tam malinowskiy, qismen weqelerni bahane qilip, pütün xelqni nishan'gha élishning zorawanliqni kücheytidighanliqini agahlandurdi.

U mundaq dédi: xitay hökümiti köp hallarda tizimgha aldurmighan diniy we rohaniy guruhlarning yighilish pa'aliyetlirini cheklep keldi. Bezide falun'gung mesilisige oxshash dilolarda ularning söz heqqini cheklep, gaw jishingdek ularning heq-hoquqini qoghdighan kishilik hoquq adwokatlirini jazalidi. Biz xitay da'irilirini 7‏-awghust küni gaw jishingni öz qerelide qoyup bérip, uning a'ilisige qaytip kélishige yol qoyushqa, uning herikitini cheklimeslikke, uninggha parakendichilik salmasliqqa chaqirimiz.

Tibette da'iriler tibet buddistlirining diniy pa'aliyitini dawamliq kontrol qilmaqta. Dölet ishlar ministiri bayam éytqandek, xitay hökümiti yene Uyghur musulmanlirining diniy ibadet pa'aliyitini, jümlidin bu yilliq ramizanda roza tutushini, muderrislerning herikiti we bashqilarni cheklidi. Qismen kishilerning herikitini dep, nishanni omumyüzlük bir milletke we uning diniy étiqatigha qaritish peqet zorawan diniy ashqunluqni kücheytidu, xalas.

Tam malinowskiy yene, amérikining xitay bilen élip barghan barliq söhbetliride Uyghur diniy erkinlik mesilisini öz ichige alghan barliq kishilik hoquq mesililirining otturigha qoyup kéliwatqanliqini bildürdi. U, bu mesililerning yéqinda ötküzülgen amérika-xitay istratégiye-iqtisad di'alogi we amérika-xitay anti-térrorluq di'alogida muzakire qilin'ghanliqini ilgiri sürdi.

Tam malinowskiy, dölet ishlar ministiri keriy we bashqa emeldarlar istratégiye‏-iqitisad di'alogida buninggha da'ir bir qatar mesililerni otturigha qoydi. Biz yene, kéyinrek washin'gtonda térrorluqqa qarshi turush di'alogi ötküzduq. Uningda biz xitayning gherbidiki Uyghurlarning basturulush mesilisini qayta-qayta otturigha qoyup, buning bizning xitay bilen diniy ashqunluq we zorawanliqqa qarshi turush jehettiki ortaq menp'etimizge körsitidighan tesirini tekitlep öttuq, dédi.

15‏-Iyul, washin'gtonda ötküzülgen amérika-xitay anti-térrorluq di'alogida xitay terep, sh. T. I. H ning “Térrorluq” teshkilat ikenlikini qeyt qilip, özining Uyghur ilida élip bériwatqan basturush herikitini chüshinishni telep qilghan.

Dölet ishlar ministiri keriy axbarat yighinida, diniy erkinlik amérikiliqlarning yadroluq qimmet ölchimi ikenlikini tekitlep, bu dawamliq amérika yer shari diplomatiyesining ayrilmas parchisi'i bolidighanliqini bildürdi.