Da'iriler “Esebiylikni cheklesh nizami” ni chektin ashurup yürgüzmekte

Muxbirimiz gülchéhre
2017.04.06
undidar-cheklengen-soz.jpg Ündidar ishletküchiler bir-birini agahlandurup tarqitiwatqan ishlitish cheklen'gen sözler.
Social Media

Xitay hökümitining Uyghur aptonom rayonida 1-apréldin bashlap yolgha qoyghan radikalliqni cheklesh nizami boyiche yanfon, we ijtima'iy alaqe wasitiliride diniy radikalliq we térrorluqqa da'ir uchur tarqatqan, saqlighanlarning jazalinidighanliqi körsitilgen idi, emma da'irilerning cheklesh we teqiblesh da'irisining bu qanun-nizamlarning chek-chégrisidinmu éship kétiwatqanliqi melum. Radiyomizgha kelgen inkas we ijtima'iy uchur wasitiliride süretlik yollan'ghan uchurlarda déyilishiche, ündidarni qollan'ghuchi Uyghurlar dostluq chembirikide “Alla, xuda, shükri, türk, türkiye, türkiye bayriqi, se'udi erebistan bayriqi, ereb, sebir, namaz, din...” qatarliq sözlüklerni qollan'ghanliqi üchünmu jazaliniwatqan iken. Yuqiriqi sözlerni ishlitishni chekleshler heqqide élip barghan éniqlashlirimizdin, gerche aptonom rayon yaki ürümchide bu heqte resmiy uqturush chiqmighan bolsimu, qeshqer, xoten da'irilirining alahide muqimliq tedbiri süpitide bu xildiki cheklimilerni, munasiwetlik qanun we nizam da'irisidin ashurup yürgüzüwatqanliqi delillendi.

6-Aprél radiyomiz tapshuruwalghan süretlik uchurgha qarighanda, xitay da'iriliri ündidarda islami sözlerni ishletkenlerni tekshürüshke bashlighan, uchurda déyilishiche yene, tekshürülgende aldi bilen dostluq chembirikige kirip, izdesh qanilidin “Alla, xuda, shükri, chüsh tebiri, türk, türkiye, türkiye bayriqi, se'udi erebistan bayriqi, ereb, sebir, namaz, din” qatarliq sözlüklerni ishletkenliki melum bolghan ündidar qollan'ghuchiliri tutqun qilinidiken. Inkasqa qarighanda, da'iriler hetta ündidarning awazliq sözlishish sistémighiche shu waqitning özide xitaychigha terjime qilidighan sistémini berpa qilip qolliniwatqan iken.

Mushu xildiki qatmu qat bésim we cheklimiler bilen Uyghurlarning yashash hoquqining tamamen yoq qiliniwatqanliqi heqqidiki inkaslargha asasen, da'iriler Uyghurlarning ündidarda hetta “Din, alla, sewr, türkiye...” dégendek sözlerni ishlitishinimu qaysi nizam yaki qanun'gha asasen cheklidi? chekleshning sewebi néme? buninggha jawab izdesh üchün Uyghur élidiki weziyet eng jiddiy saniliwatqan jaylardin xotenning gumigha téléfon qilduq. Guma jama'et xewpsizlik idarisidin téléfonni alghan saqchi, ündidarda yuqiriqi sözlerni ishlitishning cheklinidighanliqini delilligen bolsimu, emma bu cheklimining némige asasen yolgha qoyuluwatqanliqi heqqide sorighan so'alimizgha jawab bermidi.

Biz yene, yeken nahiyelik jama'et xewpsizlik idarisi 1-qomandanliq merkizige téléfon uliduq, bu orundin téléfonni alghan xadimmu ündidarda diniy gep-sözlerni ishlitish cheklinidighanliqini delillidi:
-Ündidarda qanun boyiche ishlitish cheklinidighan gep-sözlerning da'irisini biliwalay dégentim?
-Ündidarda qanun'gha xilap cheklinidighan sözlerni ishletse bolmaydu, adettiki normal gep-sözler, néme qilidighan filimlar bolsa boluwéridu.
-Adette salamlashsaqmu diniy geplerni ishletse bolmamdu? xudayim buyrusa, amin dégendek...
-Némishqa ishlitisiz undaq sözlini?! bolmaydu! elwette diniy gepni qilsingiz, qanunda undaq diniy geplerni qilsingiz, yol qoyidighan ish yoq. Yeken nahiyilik gung'enju qomandanliq merkizi undaq ishlardin meslihet bermeymiz.
-U uqturushni yekenning chiqamidimu?
-Siz bilen munasiwiti barma, néning chiqarghan bolsa? némandaq chet'elde turup téléfon qilip axbarat igileysiz?!
-Bu méning wezipem, chünki qiliwatqininglar qanun'gha xilap.
-Manga ders sözlimey, qanundin meslihet béridighan yerdin sorap béqing juma!!!
Bu xadimmu oxshash, bu adettiki sözlerni qanun'gha xilap, cheklinidu dep qattiq teleppuzda éytqan bolsimu, Uyghurlarning turmush aditige singip ketken bu adettiki sözlerni qollinishning qaysi qanun yaki mizan'gha xilap ikenlikini körsitip bérelmidi. Lékin, heqiqeten bu jaylarda Uyghurlarning söz-heriketlirining, hetta normal ijtima'iy alaqisining da'irilerning téximu ashqun tedbirliri arqiliq teqib qiliniwatqanliqi delillen'gen boldi.

Xitay da'irilirining bu ayning 1-künidin bashlap resmiy yolgha qoyghan “Shinjang Uyghur aptonom rayonining esebiylikni tügitish nizami” ning omumiy prinsipining 3-maddisida körsitilishiche, bu nizamda tilgha élin'ghan esebiylikning tesirige uchrash, chékidin ashqan diniy idiye-qarashni terghib qilish, normal ishlepchiqirish, turmushqa tosqunluq qilish we uninggha arilishiwélishtek söz we heriketni körsitidu. Biz, xoten, qeshqerlerde yürgüzülüwatqan bu xil heddidin ashqan cheklimilerning Uyghur élida omumyüzlük yolgha qoyuluwatqan tedbirmu? qaysi organ buninggha mes'ul dégendeklerni éniqlashqa kirishtuq, Uyghur aptonom rayon derijilik nurghun munasiwetlik orunlargha téléfon qilish arqiliq, axiri ürümchi sheherlik xelq hökümiti milliy we diniy ishlar ishxanisigha ulanduq. Bir xitay kadirning jawabliridin ündidarda ishlitish cheklen'gen sözler heqqidiki uqturushning ürümchide yolgha qoyulmighanliqi, buning peqet qeshqer we xotendek alahide muqimliq tedbirliri éliniwatqan jaylarning singip kirishning aldini élish, qattiq basturush mezgilidiki yerlik chariliri ikenliki ashkara boldi:

-Bu, milliy we diniy ishlar idarisi nöwetchilik ishxanisi.
-Ündidarda din'gha munasiwetlik sözlerni ishlitishni cheklesh heqqide bir uqturush tarqitilghan iken, xewiringiz barmu?
-Ündidarda diniy sözlerni ishlitishmu? undaq gep yoq, siz nedin alghan uchur bu?
-Bizning anglighuchilardin kelgen inkas idi,
-Siz radiyo istansisidinmu.
-Shundaq, amérika erkin asiya radiyosidin, inkaslarda hetta alla, din, bismilla dégendek adettikidek sözlerni qollinishmu cheklinidighanliqi körsitiliptu, ejeba, yéngi chiqarghan esebiylikni cheklesh nizamida bu sözlerni ishlitish cheklen'genmu?
-Undaq emes, essalamu'eleykum eleykum, we'eleykum essalam dégendek islam dinigha munasiwetlik sözlerni da'im ishlitimiz, bu nizamimizgha asaslan'ghanda bularni ishlitishni chekligen emes. Undaq bir madda yoq, shunga bundaq cheklesh uqturushini chiqirishimiz mumkin emes. Men milliy we diniy ishlar idarisining xadimi bolush süpitim bilen éytsam, biz bundaq naheq bir uqturush chiqirip hemmini bir tayaqta heydimeymiz, lékin nizamni élan qilghan ikenmiz, choqum qet'iy ijra qilimiz. Bu nizamni chiqirishimizmu heddidin ashqan radikalliqning aldini élish.

-Undaqta bu cheklimini qeshqer we xoten da'irilirining öz aldigha chiqirish éhtimali barmu?
-Buninggha késip bir nerse déyelmeymen, lékin, bu üch radikalliqni tosushta shundaq alaqe-uchurlar arqiliq singip kirishning aldini élishimiz kérek, mundaqche dégende, qeshqer we xoten qanunsiz diniy pa'aliyet we térrorluq heriketler eng éghir yüz bériwatqan merkezlik orunlar bolghachqa, jama'et xewpsizlik we hökümet orunlirining bu jehette qollan'ghan aldini élish, zerbe bérish tedbirliri ürümchige qarighanda bir qeder küchlük. Buninggha qandaq jaza qollinish hoquqi bolsa, jama'et xewpsizlik organlirining qolida.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.