Amérika dölet mejlis ezaliri Uyghurlarning kishilik hoquq weziyiti heqqide mexsus toxtaldi

Muxbirimiz irade
2018.01.09
chris-smith-marko-rubiyo.jpg Amérika dölet mejlisi we hökümitige qarashliq bolghan xitay ishliri komitétining bashliqliri marko rubiyo(solda) we kiristofér simit bayanat bérish yighinida. 2018-Yili 9-yanwar.
cecc.gov

Amérika dölet mejlisi we hökümitige qarashliq bolghan xitay ishliri komitétining bashliqliri marko rubiyo we kiristofér simit düshenbe küni mexsus halda Uyghurlarning weziyiti heqqide bayanat élan qildi. Ular nöwette Uyghur élide yüz bériwatqan éghir kishilik hoquq depsendichilikining aqiwitining intayin xeterlik ikenlikini agahlandurdi.

Xitay hökümiti Uyghur élide yürgüzüwatqan bésim siyasetlirini hessilep kücheytip, Uyghurlarni tutqun qilish, siyasiy jinayetler bilen türmige solash we hetta minglighan Uyghurni terbiyelesh orunlirigha solashtek ehwallarning yüz bériwatqanliqi yéqinda birleshme agéntliqi, wal strét zhurnili we bozfid zhurnili qatarliq dangliq xelq'ara axbarat organlirining muxbirlirining ziyaretliri arqiliq xelq'ara jama'etchilikke téximu ochuq ashkarilinip, Uyghur éli weziyitini közitip kéliwatqan kishilik hoquq organliri we pa'aliyetchilirining hem nurghun tor qollan'ghuchilirining küchlük diqqitini qozghighan idi.

Amérikidiki herqaysi kishilik hoquq organlirimu doklatlarni élan qilip, Uyghur élidiki kishilik hoquq depsendichilikini tenqid qilghan.

Düshenbe küni amérika kéngesh palata ezasi, amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitétining bashliqi marko rubiyo we komitét mu'awin bashliqi, amérika awam palata ezasi kiristofér simitlermu Uyghurlarning weziyitige inkas qayturup, weziyetning özlirini endishilendürgenlikini bildürdi.

Marko rubiyo sözide, élan qiliniwatqan xewerlerdin xitay partkom sékrétari chén chüen'goning Uyghur élide qattiq qol tedbirlerni élip, Uyghur élide bixeterlik nazaret tori shekillendürgenliki, on minglap saqchi qobul qiliwatqanliqi, kishilerning qan tipi, köz almisi türlirini we gén uchurlirini yighiwatqanliqi melum bolghanliqini éytip: “Ahaliler sewebsiz tutqun qilinmaqta, siyasiy terbiyelesh merkezliri bolsa shiddet bilen köpeymekte. Keng nazaret sistémiliri arqiliq herbir insanning kündilik hayatini teqib qilmaqta. Bundaq kishilik hoquq depsendichilikliri kishini chongqur oylandurush bilen bir waqitta u radikallishish üchün katalizatorluq roli oynaydu” dédi.

Amérika awam palata ezasi kiristofér simit bolsa bayanatida: “Xitay hökümitining shinjangdiki keng omumlashqan nazaret we bixeterlik sistémiliri bolsa bir kishining xususiy mexpiyetlik erkinliki we xelq'ara kishilik hoquq erkinlikini qopalliq bilen depsende qilghanliq bolup hésablinidu. Uning üstige hökümetning hazir meschitlerni siyasiy teshwiqat merkezlirige aylandurushi we diniy étiqadni radikalliq bilen eyiblishimu diniy hoquqni depsende qilghanliq. Bu siyasetler eks tesir yaritish xewpige ige bolghan, bixeterlik ornigha muqimsizliq we naraziliq keltürüp chiqiridighan siyasetlerdur” dégen.

Amérika Uyghur kishilik hoquq qurulushi bashliqi ömer qanat ependi yuqiridiki bu bayanatni amérika dölet mejlisi we hökümitige munasiwetlik bir organdin hazirghiche élan qilin'ghan eng tepsiliy bir bayanat, dep bahalidi. U sözide, yuqiridiki organning amérika hökümiti we dölet mejlisining siyasetlirige tesir körsitidighan muhim bir organliqini ipadilesh bilen birge, kéngesh palata ezasi marko rubiyoning amérika siyaset sehnisidiki chaqnighan bir yultuzluqini, kélechekte amérikining prézidéntliqigha namzat dep qariliwatqan bu kishining Uyghur mesilisidiki bu pozitsiyesining intayin ehmiyetlik ikenlikini bildürdi.

Mezkur bayanatta, tilgha élin'ghan yene bir muhim mesile bolsa dunya Uyghur qurultiyi aliy rehbiri rabiye qadir xanimning perzentliri we tughqanlirini öz ichige alghan 30 dek a'ile ezasining xitay da'iriliri teripidin tutqun qilinish mesilisi bolup, ular buni “Xitay hökümitining hökümet siyasetlirini tenqid qilghuchilarni jimiqturushqa urunush herikitining yene bir misali”, dégen. Mezkur bayanatta yene, Uyghur élide nöwette téz sür'et bilen köpeytiliwatqan yépiq terbiyelesh merkezliri, misir, türkiye, firansiye qatarliq döletlerde oquwatqan Uyghur oqughuchilar mesilisi hemde yépiq terbiyelesh merkezliride terbiyelinish üchün yuqiridin san chüshürüp bérishtek ehwallar heqqidimu melumat bérilgen. Bayanatta awam palata ezasi kiristofér simit yene amérika hökümitini xitay bilen térrorluqqa qarshi turushta hemkarlishish mesilisidimu agahlandurup: “Amérika xitay bilen térrorluqqa qarshi turushta hemkarlashqanda éhtiyatchan bolup, tinchliq bilen élip bérilghan öktichilik pa'aliyetliri, diniy erkinlik, kishilerning yighilish we pikir qilish erkinlikining basturulushigha yantayaq bolup qalmasliqi kérek” dégen.

Ömer qanat ependi bu bayanatta hazir Uyghurlarning hayatida yüz bériwatqan barliq mesililerning birmu - bir tilgha élin'ghanliqini, bu bayanatning amérika hökümitining xitaygha qaritidighan siyasetlirini shekillendürüshte belgilik tesir körsitidighanliqini bildürdi.

Derweqe, Uyghur élide élip bériliwatqan éghir kishilik hoquq depsendichiliklirining aqiwitining éghir bolidighanliqi, uning Uyghur élidiki ziddiyetni chongqurlashturup, Uyghur xelqini radikallashturush rolini oynaydighanliqini Uyghur éli weziyitini közitip kéliwatqan nurghun közetküchiler agahlandurup kelmekte. Bolupmu Uyghur élide otturigha chiqqandin buyan hemme kishining “Qabahetlik chüshi” ge aylan'ghan “Yépiq terbiyelesh merkezliri” bolsa közetküchilerning jiddiy diqqitini qozghimaqta.

Uyghur élini yéqindin közitiwatqan gérmaniyediki “Yawropa medeniyiti we ilahiyetshunasliq instituti” ning oqutquchisi doktor adriyan zénz bu merkezler üstide toxtilip: “Pakitlardin xitay hökümiti Uyghur élidiki yépiq terbiyelesh merkezliri arqiliq Uyghurlar üstidin ‛qaytidin yasap chiqish‚ dep atalghan heriketni élip bériwatqanliqi éniq körünüp turmaqta. Xitay hökümiti Uyghurlarni kontrol qilish üchün peqetla téxnikigha tayanmaywatidu. U yene kishilerning idiyesini özgertish arqiliq özi ‛mesile‚ dep qaratqan mesilini yiltizidin hel qilimen, dewatidu. Jümlidin xitay hökümiti pütkül nopusni özgertishni niyet qiliwatidu. Bu nahayiti xeterlik bolghan we kashila peyda qilidighan tedbir. Qanunsiz bolghan hem héchqandaq nazaret we tengpungluq bolmighan bundaq usul keltürüp chiqiridighan yan tesirmu intayin éghir bolidu” dédi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.