Uyghur, tibet, mongghul we démokratik xitaylar shwétsariyining jenwe shehiride jem boldi
2013.03.11
“Xitayning yéngi rehberliki: sherqiy türkistan, tibet we jenubiy mongghuliye kishilik hoquq, démokratiye we erkinlikke qaritiliwatqan xirislar” mawzuluq yighin shwétsariyining jenwe shehiridiki birleshken döletler teshkilati binasining xelq'ara yighin zalida resmiy bashlandi.
Yighin'gha dunya Uyghur qurultiyi rehberliri, parlamént ezaliri, amérika, gérmaniye, gollandiye, en'gliye, türkiye, rusiye, yaponiye we ottura asiya türkiy jumhuriyetliride pa'aliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan ammiwi teshkilatlirining mes'ulliri hem Uyghur ziyaliyliridin bashqa tibet, jenubiy mongghuliye we démokratik xitay teshkilatliri wekilliri bolup 100 etrapida kishi qatnashmaqta.
Shwétsariyining jenwe shehiride ötküzülüwatqan bu yighin sherqiy türkistan, tibet we mongghullarning “Istiqlal” marshini oqush bilen bashlandi. Kéyin dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir xanim échilish nutqi sözlidi. U, gerche xitay kommunist partiyisi rehberliri özgergen bolsimu, xitay hökümitining Uyghur tibet, mongghul, we xitay xelqige élip bériwatqan zulumining yenila dawamlishiwatqanliqi, bu zulumni axirlashturush üchün yuqirida dep ötken milletlerning xitaygha qarshi hemkarliqini kücheytish kéreklikini tekitlidi. Buning üchün jenwede chaqirilghan bu yighinning intayin muhim ehmiyetke ige ikenlikini körsetti. Arqidin tibetlik bir naxshichi tibet, Uyghur we mongghullargha atap yazghan naxshisini oqup ötti.
Naxsha axirlashqandin kéyin italiye parlamént ezasi marko pérduka ependi söz qilip, xitaygha démokratiye élip kélish hemme insanning wezipisi bolushi kéreklikini, bügünki künde xitay kommunist partiyisi ichide démokratiye heqqide muzakire élip bérilishqa bashlanmighanliqini, aldi bilen xitay kommunist partiyisini kishilik hoquq we démokratiyige hörmet qilidighan halgha élip kélish kéreklikini tekitlidi. Arqidin xarwatiyining sabiq tashqi ishlar ministiri zwonimir séparowich ependi söz qildi. U sözide özining bu échilish murasimigha qatnashqanliqi üchün intayin xursen bolghanliqini, xarwatiye xelqiningmu Uyghurlargha oxshash bir sergüzeshtini béshidin ötküzgen millet ikenlikini, shunga Uyghur, tibet we mongghullargha oxshash éziliwatqan milletlerning mesilisini küntertipke élip kélishning qanchilik muhim ikenlikini yaxshi chüshinidighanliqini bayan qilip ötti. Xarwatiyining sabiq tashqi ishlar ministiri zwonimir séparowich ependi nutqida, sherqiy türkistanliqlarning tinchliq yolliri bilen élip bériwatqan kürishini qollap quwwetleydighanliqini eskertti.
Arqidin amérika démokratiyini ilgiri sürüsh fondining mu'awin re'isi lo'uyisa ko'an gréwe xanim söz qildi. U sözini Uyghurche, tibetche, mongghulche we xitayche salam bérish bilen bashlap, démokratiyining we kishilik hoquqning ehmiyiti heqqide toxtaldi.
Kéyin bu yighinni uyushturghuchi teshkilatlardin biri bolghan wakaletsiz milletler teshkilatining bash katipi marino bustachin ependi mundaq dédi: xitay qosh tilliq ma'arip nami astida Uyghurlarning tilini yoqitishqa tirishiwatidu. Xitayning bésimi dawamlishiwatidu. Bu zulumgha qarshi tibet, jenubiy mongghuliye we Uyghurlar hemkarlishishi kérek. Bu pa'aliyetlerni her xil axbarat wasitiliri arqiliq sherqiy türkistan xelqige anglitish kérek. Men xitayda choqum özgirish bolidighanliqigha ishinimen, xitayda hakimiyetke kelgen yéngi rehberlerning démokratiye we kishilik hoquq jehettin dunyagha yüzlinidighanliqigha ishinimen. Xitay rehberliri burun özliri bergen aptonomiye heq-hoquqini emeliyleshtürgen bolsa, hazirghiche bashqa bir weziyet otturigha chiqqan bolatti. Shunga men xitayning yéngi rehberlirining héch bolmisa tibet, Uyghur we mongghullargha heqiqiy aptonomiye hoquqini bérishini hemde xitayning yéngi rehberlirini özgirishke teklip qilimen.
Uning sözi axirlashqandin kéyin, xeter astidiki milletler teshkilati asiya bölümining bashliqi ulrich déli'us ependi we jenubiy mongghuliye xelq partiyisi re'isi temseltu ependi söz qildi. Temseltu ependi nutqida xitaygha qarshi tibet, Uyghur we mongghullarning hemkarlishishi kéreklikini tekitlidi. U sözide bu xil yighinlarda tibet, mongghul we Uyghurlar otturisidiki hemkarliqni qandaq qilip kücheytish heqqide konkrét muzakirilerni élip bérishning shert ikenlikini tekitlep ötti.
Tibet sürgündiki hökümitining yawropada turushluq wekili losang ependi jenwede ötküzülüwatqan yighinning échilish murasimida qilghan nutqida xitay kommunist partiyisining gumran bolush aldida ikenlikini, tibet we Uyghurlarning uzun yillardin béri tartqan dertlirini anglitip kéliwatqanliqini, emma xitay kommunist partiyisi aghdurulghandin kéyin némilerni qilimiz? dégen mesililerni bu yerde muzakire qilish kéreklikini tekitlidi. U sözide milletler, dinlar otturisidiki ziddiyetlerning ghezep-neprettin otturigha chiqqanliqini, bu yighinda bu ghezep-nepretni otturigha chiqarghan amillar heqqide konkrét muzakire élip bérilishi kéreklikini bayan qilip ötti.
Yighinning kün tertipige bina'en yighinning échilish murasimida démokratik xitay fédératsiyisining re'isi shéng yü'é xanim söz qildi. U sözide xitayning tereqqiy qiliwatqanliqini, emma xitayda erkinlik, démokratiye we kishilik hoquqning yoqluqini, shunga aldi bilen xitaydiki ézilgen xelqlerni qorqutidighan tüzümi-kommunist tüzümidin qutuldurushning shert ikenlikini bildürdi.
Arqidin yawropa parlamént ezasi mari'etje sché'atke xanimning sin'alghugha élip ewetken tebrik filimi körsitildi. Arqidin yaponiyining 3 ministiri bilen 2 parlamént ezasining yighin'gha ewetken tebrik xéti oqup ötüldi.
Shwétsariyining jenwe shehiride ötküzülüwatqan “Xitayning yéngi rehberliki: sherqiy türkistan, tibet we jenubiy mongghuliyide kishilik hoquq, démokratiye we erkinlikke qaritiliwatqan xirislar” mawzuluq yighin 3-ayning 14-küni axirlashmaqchi. Biz yighinning échilish murasimi axirlashqandin kéyin mikrofonimizni mutexessislirige uzattuq.