Pa'aliyetchiler: “Ilham toxti Uyghurlarni yene bir qétim tonutti!”

Muxbirimiz eziz
2017.12.12
Ilham-toxtigha-insan-heqliri-mukapati-weimar.jpg Ilham toxtigha insan heqliri mukapati bérilgenliki gérmaniye metbu'atlirida keng yer aldi. Shu tor bettin élin'ghan. 2017-Yili dékabir.
Photo: RFA

2017-Yilliq “Waymar insan heqliri mukapati” heqqide toxtalghan pa'aliyetchiler: “Ilham toxti Uyghurlarni yene bir qétim tonutti” déyishti. Xitay türmisidiki Uyghur ziyaliysi ilham toxtigha bérilgen mezkur mukapatni tarqitish murasimi 10-dékabir gérmaniyening waymar shehiride ötküzülgen idi.

Uyghurlarning heq we hoquqlirining kapaletke ige bolushi üchün ashkara sorunlarda söz qilghan hemde bu seweblik ömürlük qamaqqa höküm qilin'ghan Uyghur ziyaliy ilham toxti nöwette xitay türmiside yatmaqta. Emma bu yilqi “Xelq'ara insan heqliri xatire küni” munasiwiti bilen gérmaniye waymar sheherlik hökümetning 23-nöwetlik “Waymar insan heqliri mukapati” ni ilham toxtigha bérishi dunyaning ilham toxtini we uning teshebbuslirini izchil qollap kéliwatqanliqini yene bir qétim namayan qildi. Shundaqla bu xewer herqaysi axbaratlarda tégishlik yer aldi.

Melum bolushiche, ilham toxtini mezkur mukapatqa sahib qilip körsitishte gérmaniyediki “Tehdit astidiki milletler teshkilati” we “Ilham toxti guruppisi” köp pa'aliyetlerde bolghan. Gérmaniyediki “Ilham toxti guruppisi” ning re'isi enwerjan ziyaritimiz jeryanida bu mukapatning xaraktéri heqqide qisqiche melumat berdi.

Melum bolushiche, bu qétim ilham toxtigha insan heqliri mukapatining bérilidighanliqi heqqidiki xewerler tarqalghandin kéyin xitay hökümiti her xil wasitilerni qollinip, waymar sheherlik hökümetni bu qarardin yénishqa qistighan, emma sheherlik hökümet buninggha pisent qilmighan.

Waymar sheherlik hökümetning bayanatchisi ulrix délman ziyaritimiz jeryanida bu heqte söz qilip, özlirining köpligen tosqunluqlargha duch kelgenlikini, emma ilham toxtigha mukapat bérish heqqidiki qararini özgertmigenlikini éytti.

U bu heqte söz bolghanda özlirining démokratik bir memliketning eng eqelliy ölchemliri boyiche bu mesilini muzakire qilghanliqini, emma bu jeryanda mukapatni ilham toxtigha bérish qararini bikar qilish heqqide héchqandaq teklipning otturigha chüshmigenlikini, waymar sheherlik hökümetning bashtin-axir bu mukapatni ilham toxtigha bérish qararida ching turghanliqini tekitlidi.

Mukapat tarqitish murasimigha qatnashqan kishiler arisida uzundin buyan Uyghurlar heqqide izdinip kelgen hemde bu heqte birnechche parche kitab yazghan in'grid xanim we uning yoldishimu bar idi.

In'grid xanim özining mukapat tarqitish murasimida olturghandiki hés-tuyghulirini eslep mundaq dédi: “Eng deslep bolup men buningdin bekmu hayajan'gha chömdüm. Némishqa désingiz ilham toxtining qismiti hemde uning hazir qandaq ehwalda ikenlikidin men toluq xewerdar. Emma waymar xelqi we bir qisim axbaratchilar bu kishi toghriliq, shuningdek Uyghurlar bilen xitay hökümitining munasiwiti dégenlerni anglap baqmighan, désekmu bolidu. Mana emdilikte bu ehwallar az dégendimu bir mehel axbaratlardiki qiziq nuqta bolidu. Ilham toxtining qilghan xizmetliri hemde uning shija'iti heqqide kishilerge nurghun emeliy uchurmu béreleydu. Bu xewerni anglighan herqandaq kishi derhalla buning adettiki bir weqe emeslikini hés qilalaydu. Shuning bilen birge bu weqe xitaygha bundaq asanla bir kishining abruyini yoq qiliwetkili bolmaydighanliqini éytip béreleydu. Shuning üchün biz xitayni ajayip qudretlik we bayashat bir memliket, dep tesewwur qilmasliqimiz lazim. U yerdiki hemmila nersini ijabiy, dep ketkili bolmaydu. Méningche bügün mushularni sözlesh hemmidinmu muhim, dep qaraymen.”

Uning yoldishi widyarto ependimu buninggha qoshulidighanliqini bildürüp, bu qétimqi mukapatning Uyghurlar heqqide héchnerse anglap baqmighan kishiler üchün janliq bir meydan ders bolghanliqini tekitlidi.

U bu heqte mundaq dédi: “Elwette wéymardiki kishiler ‛bu kimler? he, Uyghurlarken‚ deydu. Mana mushu yosunda ular chamining yétishiche ilham toxtighimu yardem bérishning koyigha chüshidu. Bügünki künde nurghun kishiler Uyghurlarning kim ikenlikini, ularning wetini qeyerde ikenlikini bilmeydu. Ulardin bu heqte sorisingiz ‛he, ular xitayda‚ deydu. Shunga ilham toxti bu kishiler üchün bekla yéngi bir téma. Mana emdi ‛ilham toxti guruppisi‚ we gérmaniyediki bashqa teshkilatlar bu mesilini otturigha élip chiqti.”

Gérmaniyediki Uyghurlardin dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa bu qétimqi mukapat tarqitish murasimigha teklip bilen qatnashqan sherep méhmanlirining biri. U yighindin kéyinki seper üstide ziyaritimizni qobul qilip, ilham toxtining “Waymar insan heqliri mukapati” gha érishkenlikini gérmaniyediki Uyghurlarning bir ijabiy muhajirlar topi süpitide tonuluwatqanliqining belgisi, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Dolqun eysa ziyaret jeryanida xitay hökümitining bu qétimqi mukapatni ilham toxtigha bergüzmeslik üchün waymar sheherlik hökümetke tehdit sélish, aldash, xakkérlar arqiliq hujum qilish qatarliq wasitilerni qollan'ghanliqini sözlep berdi.

Melum bolushiche xitay hökümitining bu chariliri démokratik qimmet qarishini asas qilidighan gérmaniyede tézla sugha chiliship qalghan. Buningdiki seweblerning néme bolushi heqqide sorighinimizda dolqun eysa öz qarashlirini bayan qilip ötti.

Ilham toxtining qizi jewher bezi kütülmigen seweblerdin bu qétimqi mukapat tarqitish murasimigha qatnishalmighan bolsimu özining bu qétimqi mukapattin bekmu söyün'genlikini éytti.

Uningdin xitay hökümitining izchil halda “Bundaq bir bölgünchi unsurgha insan heqliri mukapati bérishke bolmaydu” dep kelgenliki, hetta ilham toxti “Térrorluq” ni teshwiq qilghan, déyishtinmu yanmighanliqi heqqide sorighinimizda u buni peqet bir asassiz töhmet, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Axirida uningdin özining bu mukapatqa érishkenlikidin bixewer halda hazir qarangghu türmide yétiwatqan dadisi ilham toxtigha deydighan qandaq sözi barliqini sorighinimizda jewher haman bir küni dadisi bilen jem bolidighanliqigha ishenchi barliqini bildürdi.

Melum bolushiche, yawropadiki insan heqliri teshkilatliri we bezi puqrawiy teshkilatlar nöwette Uyghur ziyaliysi ilham toxtini téximu yuqiri derijilik mukapatlargha namzat qilip körsitish üchün pa'al heriket qilmaqta iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.