Ilham toxtigha bérilgen mukapatlar xitayni bi'aram qilmaqta (2)

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2017.11.22
Ilham-toxti-marten-ennals-mukapati.jpg 2016-Yilliq martin ennals kishilik hoquq mukapati xitay türmisidiki Uyghur ziyaliysi ilham toxti ependige bérildi.
martinennalsaward.org

Gérmaniyelik obzorchi kay shirtmattér “Waymarning siri” namliq esiride, xitayning ilham toxtigha bérilgen mukapatlardin bi'aram bolghanliqini ispatlidi.

15-Noyabir küni jenubiy gérmaniye gézitide élan qilghan “Waymarning siri” namliq esirining bash qismida, gérmaniyelik obzorchisi kay shirtmattér mundaq ibarilerge yer béridu: “Ilham toxti yalghuz kishilik kamérda solaqta, u emdi öz diyarida künséri zoriyiwatqan bésimlarni ziyaretchilerge yorutup bérelmeydu, hakimiyetning chishigha tégelmeydu, ularni tenqid qilalmaydu, xitaylar bilen musulman Uyghurlar otturisidiki di'alogni dawamlashturalmaydu. Emma xitay kommunistik partiyisining merkezdin orunlashturghan kolléktip ménge yuyush herikiti xitay ichide ghelibilik sinaqtin ötken bilen, xitayning sirtida kargha kelmidi. Ilham toxti ötken yili jenwede, dunyadiki eng muhim 10 kishilik hoquq teshkilati birlikte béridighan ‛martin-ennals mukapati‚ gha érishti”.

Aptorning bayan qilishiche, xitayning bérlindiki elchixanisi waymar sheherlik hökümetke téléfon qilip qattiq naraziliqini bildürgen we ilham toxtigha bérilgen “Waymar kishilik hoquq mukapati” ni qayturuwélishni telep qilip meqsitige yételmigendin kéyin, uzun ötmey waymar sheherlik hökümetning tor bétidiki ilham toxtigha a'it matériyallar xakkérlarning hujumida goya “Séhir qilghandek ghayib bolghan”. Aridin yene ikki hepte ötmeyla, mezkur tor béti pütünley yoqap ketken. Tor betning mes'ul xadimi buning sirigha yételmigen. “Türin'gér géziti” aldinqi hepte bu heqte “Téxi ispat bolmisimu, bu xakkérliq hujumining meqsetlik halda xitaydin kelgen bolush éhtimali bar” liqini ilgiri sürgen.

Ilham toxtining xelq'araliq mukapatlargha na'il bolushining xitayni bi'aram qilishi mesiliside, ilham toxti guruppisining re'isi enwerjan ependi öz qarashlirini bayan qilip ötti.

“Waymarning siri” namliq eserde bayan qilinishiche, waymar shehirining bayanatchisi ralf finké “Ilham toxtigha bu mukapatning bérilish waqti, ilham toxtining diyarida bésim éghirliship ademning eqli yetmeydighan derijige chiqqan bir waqitqa toghra keldi. Ötken yili yazda, tibette hoquq tutup qattiq qolluq bilen dewr sürgen chin chüen'go kompartiye sékrétari bolup shinjanggha yötkelgen. Shitutgattiki Uyghur tetqiqatchisi adri'an zenzning pikrige asaslan'ghanda, chin chüengo hakimiyet béshigha chiqip bir yil ichidila bixeterlik organlirigha 80 ming xizmetchi qobul qilghan. Uning aldidiki 10 yildiki san 40 ming bolghan” dégen.

Aptor esirining 3-bölikide, bügünki künde Uyghur diyari sheherliride saqchixanilarning ret-ret tizilip ketkenlikini, bu yildin bashlap xitay da'irilirining minglighan Uyghurlarni “Siyasiy terbiyilesh merkizi” ge soliwalghanliqini, bularning ichide hetta balilarningmu barliqini, bu Uyghurlarning dindin ténip, kompartiyige sadaqet bildürüshke mejburliniwatqanliqini, xotendiki bir yéza sékrétarining bir diniy zatning aldida tamaka chékishke pétinalmighanliqi üchün wezipisidin élip tashlinip jazalan'ghanliqi qatarliq weqelerni türlük gézit we kishilik hoquq teshkilatlirining doklatigha asaslinip turup bayan qilghan. 

Derweqe, Uyghur wetinide hazir höküm sürüwatqan siyasiy bésimlarning tesewwur qilghusiz derijide éghirlashqanliqi chet'eldiki Uyghurlarningmu küchlük diqqitini chekmekte. D u q mu'awin re'isi perhat muhemmidi ependi bu heqte öz inkasini bildürdi.

Waymar sheherlik hökümet 2017-yilliq kishilik hoquq mukapatini ilham toxtigha bérishtiki sewebni “Ilham toxti on nechche yildin béri tinchliq yoli bilen Uyghurlarning heddidin éghir ehwalini tonutup kelgenliki üchün” dep izahlighan idi. “Waymarning siri” namliq eserde yene, ilham toxtining burunla “Bésimning zorawanliqni keltürüp chiqiridighanliqi toghruluq agahlandurghan” liqi bayan qilin'ghan. Eserde shundaq yazidu: “Ilham toxti baldurla Uyghurlargha bolghan bésim, Uyghurlarning étiqad erkinlikining cheklinishi we öz yurtida chetke qéqilishi zorawanliq we radikalliqni keltürüp chiqiridu, dep aldin éytqan. Emma u 2014-yili bölgünchilik bilen qolgha élindi. Uninggha yüklen'gen bu gunah hazirgha qeder ispatlanmidi. Bu sot hökümining diqqet qilishqa tégishlik yéri shuki, ‛ilham toxti chet'eldiki guruhlar we shexsler bilen til biriktürüp, shinjangning ichki mesilisini xelq'ara sehnige élip chiqti‚ déyilgen. Démekki, ilham toxtining béyjingni alaqzade qilghan jinayiti؛ Uyghurlar mesilisini ammigha, dunyagha ashkarilashtin ibaret”.

Axirida “Ejeba, xitay waymardikilerge bésim ishlitip aqilane ish qilghanmidu?” dégen so'alni qoyghan aptor, waymar mukapatining mes'ul xadimi sashaning mundaq jawabi bilen esirige xatime béridu: “Bu témini emdi aktip tutush lazim, aghrighan yerge qol tegküzüsh kérek”. Yeni, ilham toxti mesilisini emdi qiziq téma halida dawam qildurush, xitayning échishqan yérige tuz sépish lazim, démekchi bolidu. 

Aldimizdiki 10-dékabir küni, waymar sheherlik hökümet ilham toxtigha bérilgen erkinlik mukapatini tarqitidighan bolup, bu murasimgha gérmaniyediki bir bölük Uyghur jama'iti qatnishish hazirliqida bolmaqta. Ilham toxti guruppisining re'isi enwerjan ependi mukapatni öz qoli bilen tapshurup alidighanliqini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.