Uyghurlarning qanunsiz ölüm jazalirigha mehkum qilinishi toghrisida

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2014.04.18
sot-olum-jaza-uyghur-5-iyul.jpg CCTV Xewiride bérilgen, 5-iyul weqesige chétishliq Uyghurlarni ölüm jazasigha höküm qilghan körünüsh. 2009-Yili 15-öktebir.
AFP


Bolupmu 2009 - yilidin buyan, xitay hökümiti köp sanda Uyghurlarni ölüm jazalirigha mehkum qildi yaki neq meydanda étip tashlidi. Uyghur ilida hélimu dawamlishiwatqan bu hadise gherb elliridiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchilirining küchlük diqqitini qozghimaqta.

D u q 14 - aprildin 16 - aprilghiche myunxén shehiride ötküzülgen “Insaniyetke qarshi ötküzülgen jinayetlerge süküt: iz - direksiz ghayip bolghan, xalighanche tutqun qilin'ghan we sotsiz öltürülgen Uyghurlar” namliq yighinda Uyghurlarning qanunsiz öltürülüshi hemde Uyghur siyasiy mehbuslirining türmilerde ghayip bolup kétishi yaki sotta özini aqlash pursitidin mehrum qélishigha a'it köpligen mezmunlar otturigha qoyghan idi. Bu témilar arisida d u q neshriyat - teshwiqat merkizining mudiri perhat muhemmidi ependi teripidin hazirlan'ghan “Xitay hakimiyitining Uyghurlargha qaratqan qanunsiz öltürüsh herikitining zenjirsiman inkasliri we keltürgen paji'eliri” namliq maqele köpchilikning alqishigha sazawer bolghan maqalilerdin biridur. Biz bu doklatta otturigha qoyulghan bezi nuqtilar üstide perhat muhemmidi ependi bilen söhbet élip barduq.

“Xitay hakimiyitining Uyghurlargha qaratqan qanunsiz öltürüsh herikitining zenjirsiman inkasliri we keltürgen paji'eliri” namliq maqele mundaq bashlinidu: “ Nöwette sherqiy türkistan rayoni pütün xitay boyiche siyasi mehbuslargha ölüm jazasi ijra qiliniwatqan, xitayning jinayi ishlar qanuni boyiche emes, belki kompartiyening siyasiy buyruqi bilen xitayning asasiy qanuni, jinayi ishlar qanuni we milliy térritoriyilik aptonomiye qanunining maddilirigha tamamen xilap kélidighan emir - permanlar bilen keng kölemlik öltürüsh, tutqun qilish we teqip qilish siyasiti yürgüzülüwatqan birdin - bir rayondin ibaret !”

Maqalida yene shundaq déyilgen: “Kommunist xitay hakimiyitining nöwette sherqiy türkistanda Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan döwlet térror siyasiti tipik bir irqiy qirghinchiliq jinayitini shekillendürmekte we xitayning bu qilmishi, b d t teripidin 1948 - yili maqullan'ghan " irqiy qirghinchiliqning aldini élish we jazalash kélishimi"ning pütün maddiliri hem prinsiplirigha tüptin xilaptur! bolupmu 5 - iyul ürümchi qirghinchiliqidin kéyin, xitay hakimiyiti dunya jama'etchilikining naraziliqigha perwa qilmay, sherqiy türkistan rayonigha xitay köchmini yötkesh, Uyghurlarning milliy ma'aripini xitaylashturush, Uyghurlarni dinsizlashturush, Uyghur qizlirini xitayning ölkilirige mejburiy ishlemchilikke yötkesh, sherqiy türkistanning tebi'iy bayliqlirini talan - taraj qilish, bingtu'enni kéngeytish, xitay köchmenliri bilen Uyghurlargha qarita qanun jehettin ikki xil ölchem qollinish qatarliq bir yürüsh siyasetlirini yenimu kücheytip, sherqiy türkistan rayonida bir qatar muqimsizliq amillirining we milliy toqunushlarning meydan'gha kélishige biwaste sewebchi boldi. 5 - Iyul ürümchi qirghinchiliqidin buyan, sherqiy türkistan rayonidiki milliy toqunush we naraziliq heriketlirining ayiqi üzülgini yoq. Epsuski, xitay hakimiyiti bu hadisilerdin hich bir zaman sawaq almidi, eksiche pütün milliy ixtilap we toqunushlarning mes'uliyitini bigunah Uyghurlarning gedinige artip, ulargha " térrorchi” dégen qalpaqni keydürüp, qattiq basturushqa tayan'ghan dölet térror siyasitini dawamlashturup keldi.”

Perhat muhemmidi ependi bu maqalidiki “Qanunsiz öltürüshler” namliq téma heqqide soralghan “Xitay hökümiti siyasiy mehbus süpitide sotqa tartiwatqan Uyghurlar üstidin körünüshke bolsimu sotchi, sotqa ishtirak qilidighan wekiller, adwokat, teptish qatarliqlarni qatnashturup turup sot échiwatidu. Sizning bu Uyghurlarni qanunsiz ölüm jazalirigha mehkum bolghuchilar dep atishingizdiki seweb néme?" dégen so'alimizgha mundaq jawab berdi:

- Sherqiy türkistanda her yili ölüm jazasigha hokum qiliniwatqan Uyghurlarning 90 pirsentidin köpireki özlirining milliy we diniy jehettiki heq - hoqoqlirini telep qilghini üchün qolgha élin'ghan we xitay hakimiyiti teripidin " 3 xil küchler " dep atalghan bigunah Uyghurlardin teshkil tapqan bolup, xitay sotliri teripidin héchbir qanuniy tertip yaki qanuniy asasqa tayanmighan halda pütünley siyasiy buyruq we siyasiy qarar bilenla ölümge mehkum qilin'ghan bu Uyghurlar hetta sotta özini aqlash we mudapi'e qilish hoquqidinmu tamamen mehrum qaldurulmaqta. U sözide misal élip:

- Mesilen, xitay sotliri 2009 - yili 10 - ayning 12 - künidin, 2010 - yili 1 - ayning 25 - künige qeder, ürümchi weqesi munasiwiti bilen ilgiri - kéyin bolup 9 qétim höküm elan qilish yighini chaqirdi. Bu 9 qétimliq sotta höküm élan qilin'ghanlarning omumi sani 83 neper bolup, buning ichide ölümge höküm qilin'ghan Uyghurlarning sani 33 neper, muddetsiz we muddetlik qamaq jazasigha höküm qilin'ghanlar 50 neper, - dep körsetti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.