Uyghurlarning 26-iyun shyawgüen weqesige adalet telep qilishi 8 yildin buyan dawam qilmaqta

“26-Iyun” Uyghurlar üchün untulmas bir kün. Bundin 8 yil muqeddem 2009-yili 6-ayning 26-küni yérim kéchide, qeshqer konasheher nahiyisidin gu'angdung ölkisi shyawgüen shehiridiki shüri oyunchuq zawutigha kélip ishlewatqan 800 dek Uyghur ishchilar, qollirida palta, pichaq, tomur toqmaqlar tutqan halda yataqlirigha tuyuqsiz bésip kirgen 10 mingdin artuq xitay ishchilarning zorawanliq hujumigha uchraydu, urush, öltürüshler yérim kéchidin ta tang süzülgiche dawam qilidu, milliy öchmenlik eks etken bu qanliq körünüshler hetta paji'eni tamasha qilghuchi xitaylar teripidin ijtima'iy alaqe wasitilirige tarqitilidu. Uyghurlarning naraziliqigha qarimay da'irilerning weqeni adil bir terep qilmasliqi axiri 5-iyul ürümchi weqesining pilitisige ot yaqidu. Uyghurlar we insan heqliri teshkilatliri 26-iyun shyawgüen weqesining xitay körsetkendek tasadipiy bir majira emes, belki xitay hökümitining xata siyasetliri sewebidin kélip chiqqan bir qanliq paji'e ikenlikini körsitip kelmekte.

Shyawgüen weqesining-8 yilliq xatire künide ziyaritimizni qobul qilghan, xelq'ara Uyghur kishilik hoquq qurulushining mes'ulliridin zubeyre shemshidin xanim, “Uyghurlarning uchrawatqan milliy kemsitishlerning janliq ispati bolghan shyawgüen weqesini Uyghurlar hergiz untumaydu, adalet teleplirimiz toxtap qalmaydu” dep bildürdi.

26-Iyun shyawgüen weqesi yüz bergen weziyetni eslep ötsek, shu yilliri xitay hökümitining Uyghur yashlirini “Éshincha emgek küchliri” süpitide xitay ölkilirige, erzan ishchi süpitide türkümlep yötkishi yuqiri basquchqa chiqqan mezgiller idi,2009-yili qeshqer kona sheher nahiyisidin gu'angdungdiki shüri oyunchuq zawutigha yötkelgen 800 neper Uyghur yashlirining,bu zawutta ishlewatqinigha ikki ayche bolghan mezgili idi. 26-Iyun ular minglighan xitaylarning hujumigha uchrighan kéche bolsa, bu ishlemchi balilarning köp qismi éghir emgektin yénip yataqlirida aram éliwatqan peyti bolup, bu qara basqan kéchidiki xitaylarning ularning yataqlirigha bésip kirip tayaq ‏-toqmaqliq qoghlap, urup, öltürüshliri dexlisiz halda bir qanche sa'et dawam qilghan.

Eyni waqtida xitayning ichidiki ijtima'iy taratqularda, tor betliride shawgüen irqiy hujumining tamasha qilghuchi xitaylar teripidin yanfonlarda tartilghan filimliri tarqitildi, süretlik körünüshlerde Uyghur balilarning minglarche xitaylar teripidin rehimsizlerche öltürülüsh jeryanliri, charisiz qalghan Uyghur yashlirining naliliri, ölgen Uyghurning qan ichide yatqanliri, qizlarni putliridin sörep nelergidu élip kétilishi qatarliq qanliq jeryanlar, pütün dunya miqyasida Uyghurlarning ghezipini,naraziliqini, namayishlargha oxshash janliq inkasliri yuqiri basquchqa chiqarghan idi.

Shawgüen sheherlik hökümetning weqe heqqidiki doklatida körsitilishiche, weqede jem'iy 120 kishi yarilan'ghan, bulardin 81 kishi Uyghur, qalghan 39 nepiri xitay؛ weqede 2 kishi ölgen؛ ölgüchiler Uyghur. Boshün qatarliq uchur wasitiliride körsitilishiche, weqede ölgüchiler sani 18 neper bolup, bulardin 12 nepiri Uyghur, 6 nepiri xitay. Peqet weqeni bir terep qilish üchün, 400 neper saqchi, 152 neper jiddiy qutquzush xadimi, 48 qétim jiddiy qutquzush aptomobili heriket qilghanliqi bildürülgen. Shinxu'a agéntliqi gu'angjudin shu yili 23-séntebir xewer tarqitip, gu'angdung ölkisi shawgüen sheherlik xelq teptish mehkimisi we shawgüen sheherlik wujyang rayoni xelq teptish mehkimisi ayrim-ayrim halda shyaw jyenxu'a qatarliq 5 kishining meqsetlik ziyankeshlik qilish délosini, lu shyawchyang qatarliq alteylenning topliship mushtlishish délosini qanun boyiche eyiblidi, yuqirida eyiblen'gen jawabkarlar bu yil 26-iyun shawgüen shehiri shüri éléktronluq oyunchuq zawutida yüz bergen ishchilarning toqunushida, dölet qanunini közge ilmay, meqsetlik halda adem yarilandurghan, topliship mushtliship, nurghun ademge talapet yetküzüp, mal-mülükke ziyan sélip, ayrim-ayrim meqsetlik adem zeximlendürüsh jinayiti we topliship mushtlishish jinayitini shekillendürgen... Dégenlerni bayan qilghan.

Uyghur pa'aliyetchiler bolsa, bu weqe we weqening arqa körünüshidin, shundaqla xitay hökümitining Uyghurlarni xitay ölkilirige yötkesh weqeliridin shu nerse éniqki, mahiyet jehettin xitay hökümiti gerche Uyghurlarni xitay sheherlirige yötkep, ulargha ish berduq dégen bahanini körsetsimu, emeliyette, xitay hökümiti saqchi we hökümet arqiliqla emes, pütün xitay puqralirini seperwer qilip Uyghurlarni körgen yerde öltür, uchrighan yerde ujuqtur dégendek seperwerlik shepisini namayan qilghanliqini bildürüp kelmekte.

Erkin asiya radiyomiz muxbirlirining, eyni chaghda weqe bolghan neq meydandin qéchip qutulup, shawgüendiki bir méhmanxanida panahlinip turuwatqan ikki neper Uyghur balisi bilen 7-ayning 2-küni ötküzgen söhbitidin bolsa, shu küni 50 tin artuq Uyghurning urup öltürülgenlikini, 300 din artuq Uyghurning éghir we yénik derijide yaridar bolghanliqini we hetta qizlarningmu rehimsizlerche öltürülgenlikini qeyt qilghan idi.

26-Iyun shüri oyunchuq zawutida yüz bergen bu paji'ege 8 yil tolghan bügün, shüri oyunchuq zawutigha téléfon qilduq, zawutta peqet zawut ishchilar ashxanisining téléfoni élindi we bir xitay özi ishlewatqan bu zawutta “Hazir shinjangliqlar yoq” dep bildürdi we eyni waqittiki weqeni hökümetning yaxshi bir terep qilghanliqini, uningdin kéyin undaq weqelerning bolmighanliqini, tinchlan'ghanliqini éytti. Uning bildürüshide, gerche weqe yüz bergen waqitta u zawutta bolmisimu, uqushmasliqtin kélip chiqqan bir toqunush dep anglighanliqini bildürdi.

Biz yene kona sheher nahiyisining bügünkidek untulmas bir paji'ening xatire künidiki weziyitini igilesh meqsitide, kona sheher nahiyilik hökümetning ishxaniliri bilen alaqileshtuq, téléfon'gha qopal jawab bergen bir ayal kadirning: “Mushundaq jiddiy weziyettimu bularni soramsiz ?” dégenliri da'irilerning shawgüen weqesi xatire künide jiddiyleshkenlikidin bésharet berdi. Bu ayalning qisqiche chüshendürüshiche, xitayning jama'et xewpsizlik tarmaqliri nahiyide qoralliq charlimaqta, alahide bixeterlik tedbirlirini almaqta iken.

Amérikidiki asiya uchur tetqiqat merkizi ötken küni shawgüen weqesi heqqide mexsus doklat élan qilip mundaq deydu: “Xitay terepning shawgüen weqesi bilen ürümchi weqeside ölgenler sani heqqide éytqanliri bilen Uyghur teshkilatlirining körsitiwatqan sani nahayiti perqliq. Musteqil bir tetqiqat guruppisi mexsus éniqlap chiqmighuche, bu sanni aydinglashturush mumkin emes.”

Bu tetqiqat orni shawgüen weqesining körünüshte, bir ösek söz seweblik kélip chiqqanliqini, emeliyette bolsa köchmen siyasitidiki tedbirsizlikning paji'esi ikenlikini bildürgen. Mezkur tetqiqat orni doklatida mundaq deydu: “Medeniyet jehettin tamamen oxshimighan, öz ‏-ara tilini uqushmighan, uning üstige arisida tarixiy mesililer bolghan ikki millet yashlirini bir orunda ishleshke teshkillesh nahayiti chong mes'uliyetsizliktur.”
En'gliyede chiqidighan gu'ardiyan gézitining gu'angdungda tekshürüsh élip bérishiche, zawuttiki xitay ishchilar, Uyghur ishchilarning yürüsh-turush we olturup ‏-qopushini yaxturmighanliqini, ikki millet ishchiliri arisida dawamliq sürkilish bolup turghanliqini, qisqisi bu ikki millet yashlirining bir jayda inaq yashiyalishining mumkinsizlikini bildürgen.

Shu mezgillerde élan qilin'ghan dunya Uyghur qurultiyining gu'angdung shyawgüen qanliq weqesi heqqidiki bayanatida 2006-yildin bashlap, Uyghur qizlirini, toy qilmighan yash er-ayallarni erzan emgek küchi qilip xitay ölkilirige yötkeshning, esli xitay hökümitining Uyghurlarni tarqaqlashturup yoqitish we milliy qirghin qilish siyasiti ikenlikini körsetken idi. Weqege munasiwetlik jinayetchilerdin bashqa yene, chette turghan saqchi we amanliq qoghdash qisimlirining mes'uliyiti sürüshtürülüp jawabkarliqqa tartilishi kéreklikini küchlük telep qilip keldi. Ularning qarishiche, Uyghur yallanma ishchilar bilen xitay ishchilar otturisida yüz bergen keng kölemlik bu qanliq toqunush bolsa, xitay hakimiyitining Uyghurlargha qaritip kéliwatqan irqiy kemsitish we irqiy tazilash siyasitining biwasite mehsuli bolup, bu qétimqi tragédiyening bash jawabkarimu del xitay hökümitidin ibaret.

Hazirghiche xitay hökümiti bu weqeni yoshurup, axbaratni kontrol qilip kelmekte, bügün bu heqte mexsus ziyaritimizni qobul qilghan merkizi washin'gtondiki xelq'ara Uyghur kishilik hoquq qurulushining mes'ul tetqiqatchisi zubeyre shemshidin xanim Uyghurlarning, xitayning weqe toghrisida dunyagha ashkara pozitsiye bildürüshi heqqidiki telipining, weqe adil bir terep qilinmighuche, weqediki jinayetchi xitaylar soraqqa tartilmighuche, xelq'araliq insan heqlirini himaye qilidighan teshkilat, organlarning weqege ariliship, tekshürüp bir terep qilishigha yol qoymighuche toxtap qalmaydighanliqini bildürdi.