Uyghur, tibet, mongghul we démokratik xitaylar g-20 ni siyasiy mehbuslarni qoyup bérish heqqide xitaygha bésim ishlitishke chaqirdi

Aq saraydiki pikri élish yighinigha Uyghur kishilik hoquq programmisining mes'uli alim séyitof(soldin ikkinchi), xitay kishilik hoquq adwokati téng byaw, tibet pa'aliyetchi golog jigma, xitay xristi'an misyunéri fu shyuchyu, xitay pa'aliyetchi lu jün, xitay siyasiy mehbus go féyshyongning ayali jang ching qatarliq kishiler teklip qilin'ghan. 2016-Yili 31-awghust, washin'gton.

Uyghur, tibet, mongghul, xitay kishilik hoquq we démokratiye rehberlirining 31‏-awghust élan qilghan ochuq xétide, xitayning sahipxanliqidiki 20 dölet guruhining yighini xitay hökümiti kishilik hoquq we ammiwi erkinlikni qattiq basturuwatqan ehwalda ötküzülüwatqanliqini bildürgen.

Yighinda 20 dölet guruhini xitay da'irilirining türmidiki barliq kishilik hoquq rehberlirini, pa'aliyetchilerni, özining ipade erkinlikini qollan'ghan yaki özining kespini qanunluq ishlitip tutqun qilin'ghan adwokatlarni qoyup bérishini telep qilishqa chaqirghan.

Ochuq xette yene, 20 guruhining shi jinping we yerlik hökümet da'irilirini xangju yerlik ahalilirining normal turmushini, yerlik iqtisadi pa'aliyetlerni derhal eslige keltürüshke, diniy yighilishlargha qoyulghan cheklimini bikar qilip, kishilik hoquqni depsendichilikini toxtitishqa chaqirishi otturigha qoyulghan.

D u q bash katipi dolqun eysa charshenbe küni muxbirimizning ziyaritini qobul qilip, bu ochuq xetni dunyadiki küchlük döletler kishilik hoquq mesilisini ortaq otturigha qoysa, uning tesiri küchlük bolidu, dégen meqsette élan qilghanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Weziyet kündin kün'ge éghirliship kétip baridu. Bolupmu buni ichkiri ölkiler bilen sélishturghanda buning sherqiy türkistan, tibet we ichki mongghulda téximu shiddetlik dawam qiliwatqanliqini, kündin kün'ge éghirlishiwatqanliqini emeliy pakitlar bilen körüwatimiz.

Shuning üchün biz bu yerde Uyghurlar, tibetler, xitay démokratliri, hetta xongkongluq kishilik hoquq teshkilatlirining wekilliri birliship, bu ochuq xetni élan qilip, dölet bashliqlirining bu yighinda choqum bu mesililerni köz aldida turushi kéreklikini, dunyadiki küchlük döletlerning rehberliri xitaygha ortaq bir pikir bilen özining köz qarashlirini ipadilise, buning choqum tesir qilish küchi bolidu, dep oyliduq.”

Birleshme imzaliq mezkur ochuq xetni d u q re'isi rabiye qadir xanim, xelq'ara tibet torining re'isi dardon sharling, xongkong oqughuchilar fédératsiyesining sabiq rehbiri aliks chow, xitay puqralar küchi teshkilatining re'isi yang jyenli, jenubiy mongghuliye kishilik hoquq uchur merkizining mes'uli inxébatu toghuchuq qatarliq kishiler élan qilghan.

Jenubiy mongghuliye kishilik hoquq uchur merkizining mes'uli inxébatu toghuchuq charshenbe küni muxbirimizning ziyaritini qobul qilip, hazirqi ehwalda döletler xitayning omumiy kishilik hoquq weziyitini emes, konkrét kishilik hoquq délolirini otturigha qoysa, buning ijabiy tesiri bolidu, dep qaraydighanliqini körsetti.

Toghuchuq mundaq deydu: “Méning qarishimche, ular bezi konkrét mesililerni otturigha qoysa, mesilen, bezi konkrét kishilik hoquq we siyasiy mehbuslar délolirini yaki konkrét hadisilerni ottura qoysa, buning ijabiy tesiri téximu küchlük bolidu. Shu arqiliqla biz bezi sahelerde nisbeten burulush bolushini küteleymiz. Eger siz xitay hökümitige omumiy kishilik hoquq weziyitinila otturigha qoysingiz, ular sizning gépingizge perwa qilmaydu. Ular quruq wedilerni bérip, Uyghur tibet, we mongghullarning ehwalini yaxshilashqa héchqandaq emeliy chare qollanmaydu.”

Toghuchuq yene, mongghullarning birleshme ochuq xet élan qilishqa qatnishishtiki seweblirini chüshendürüp, Uyghurlar bilen mongghullarning oxshash weziyetke duch kéliwatqanliqini, otturidiki perq Uyghurlarning térrorluqqa baghlinip basturuluwatqanliqini bildürdi.

Toghuchuq: “Ular duch kéliwatqan zulum asasen oxshash. Peqet bezi mesililerning perqliq körünüshidiki seweb bu ikki xelqning turmush usuli perqliq bolghanliqida. Chünki, mongghul xelqining mutleq köp qismi charwichi. Biraq ikki xelq duch kéliwatqan zorawanliq we kishilik hoquq depsendichilikining mahiyiti oxshash. Ular oxshashla xitay hökümiti we xitay karxanilirining weyranchiliqi we buzghunchiliqigha uchrawatidu. Uyghur we mongghul bu ikki yerlik xelqning kishilik hoquqigha xilapliq qiliwatidu.

Peqet otturidiki perq xitay hökümiti mongghul xelqining yerlirini tartiwéliwatqan bolsa, térrorluqni bahane qilip, özining heq-hoquqini tinch yollar bilen telep qilghan Uyghurlarni basturuwatidu” dédi.

Uyghur, tibet, mongghul we xitay démokratlirining ochuq xétide yene, xitayning 20 dölet guruhining yighinini bahane qilip, xangju shehiride alghan amanliq tedbirlirini tenqid qilghan. Xitay hökümiti xangjuda Uyghur réstoran, ashpuzullirini taqap, méhman saraylargha Uyghurlargha yataq bermeslik heqqide uqturush chüshürgen idi.

Ochuq xette, xitay da'irilirining diniy guruhlarni, ammiwi teshkilatlarni cheklep, shexslerning erkinlikini boghushi 20 dölet yighinining mesililerni ochuq-yoruq we erkin muzakire qilish rohigha xilap ikenlikini tekitligen.

D u q bash katipi dolqun eysa, xitayning kishilik hoquq mesilisi dunya tinchliqi, muhit, salametlik we bashqa nurghun nersilerge chétilidighanliqini eskertip, shunga, bu mesilige köngül bölüshte 20 dölet guruhining mejburiyiti bar, dep körsetti.

Dolqun eysa mundaq deydu: “Xitaydiki iqtisad tereqqiyati yalghuz kishilik hoquqni, hetta ékologiyilik tengpungluqni közdin chiqarghan, noqul iqtisadqa mujessemleshken bir xil iqtisadi modél. Uning insaniyetke paydisi yoq. Belki insaniyetni halaketke apiridighan modél. Shuning üchün bügün xitayda nurghunlighan késellikler, meyli bizning sherqiy türkistanda bolsun, tipi éniq bolmighan nurghunlighan késellikler peyda boldi.

Emma xitay buning héch birige mes'uliyet hés qilghini yoq. Peqetla noqul iqtisadi tereqqiyat, dep kétip baridu. Xitay hökümitining özimu bu iqtisadi tereqqiyatning bir omumiy muqimliq yaritalmaywatqanliqini körüwatidu. Shunga, eskerge, saqchigha pul xejlep bu iqtisadi tereqqiyatni élip bérishqa térishiwatidu. Emma buning qanchilik dawamlishidighanliqigha özimu ishen'gendek qilmaydu. Shuning üchün bu, g-20 yighinigha qatnishiwatqan dölet bashliqliriningmu mejburiyiti.”

20 Dölet guruhining yighinda kishilik hoquq mesilisining küntertipke kélish -kelmesliki melum emes. Emma bezi döletlerning xitay re'isi shi jinping bilen ayrim körüshkende kishilik hoquqni otturigha qoyush éhtimalliqi mewjut.

Aq saray 30‏-awghust amérikidiki bezi Uyghur, tibet, xitay kishilik hoquq pa'aliyetchilirini aq saraygha teklip qilip, ularning pikrini alghan. Analizchilar, bu aq sarayning xitay re'isi shi jinpinggha bergen kishilik hoquq mesilisidiki küchlük signal, dep körsetken.

Aq saraydiki pikri élish yighinigha Uyghur kishilik hoquq programmisining mes'uli alim séyitof, xitay kishilik hoquq adwokati téng byaw, tibet pa'aliyetchi golog jigma, xitay xristi'an misyunéri fu shyuchyu, xitay pa'aliyetchi lu jün, xitay siyasiy mehbus go féyshyongning ayali jang ching qatarliq kishiler teklip qilin'ghan bolup, yighin'gha prézidént obamaning dölet xewpsizlik mushawuri suzan rays qatnashqan idi.

Amérika dölet xewpsizlik komitétining bayanatchisi néd prays 31‏-awghust élan qilghan bayanatida, suzan raysning pa'aliyetchiler bilen xitayda kishilik hoquq we diniy erkinlik weziyitining nacharliship ketkenlikini muzakire qilghanliqi we pa'aliyetchilerning weziyetni yaxshilash heqqidiki teklip-pikirlirini anglighanliqini bildürgen.