Tayland da'irilirining achliq élan qilghan Uyghur tutqunlarni jazalashqa bashlighanliqi melum

Muxbirimiz jüme
2016.06.03
tayland-musapir-xet.jpg Taylandta tutup turuluwatqanlarning erkin asiya radi'osigha yollighan xéti.
Photo: RFA

Tayland tutup turush ornidiki Uyghurlar achliq élan qilip uzun ötmey tayland da'iriliri jiddiy heriketke ötken we bularning arisidiki bir qisim Uyghurlarni jazalashqa bashlighan. Bizge kelgen uchurgha qarighanda, kem dégen bir Uyghur tamaq tashlashtin kélip chiqqan halsirashta hoshidin ketken, emma u doxturxanigha élip bérilishning ornigha jaza öyige qamalghan.

2014- Yili marttin buyan taylandta “Türk puqrasi” salahiyiti bilen tutup turuluwatqan bir qisim Uyghurlar aldinqi küni radiyomiz arqiliq jakarlighan muraji'etnamiside tayland hökümitidin erkinlik telep qilip achliq élan qilghanliqi we özlirining nida-arzusi jawabqa érishmigiche 31- maydin bashlap tamaq yéyishni izchil ret qilidighanliqini bildürgen.

Achliq élan qilish bügün 4- künige qedem qoydi. Peyshenbe küni igiligen melumatlirimizgha qarighanda, bu heqtiki xewer axbaratqa ashkarilan'ghandin kéyin, qamaq da'iriliri tutqunlardin eng az dégende ikki Uyghurni ayrim kamirigha solighan bolsa, qalghanlirini ikki yataqqa bölüp qamighan.

Özlirini “Türk” dep atighan bir tutqun bizge özlirining nöwettiki ehwalidin melumat berdi we nam-sheripini yoshurun tutushimizni tapilidi. Uning ilgiri sürüshiche, da'iriler xewerning ashkarilinishini in'glizche bilidighan Uyghurlardin körgen we ularni ayrim kamirigha yalghuz qamighan.

U mundaq dédi: “29 Türk bar bu yerde hazir, 29 ning ichide ikki burader in'gliz tiligha pishshiqraq. Biri biz turghan yataqta, yene biri yene bir yataqta idi. Bu ishtin kéyin bularning biri 7- yataqqa, yene bir 6- yataqqa ayrim qamaldi.”

Tayland türmisidiki “Türk” tutqunlarning sani hazirche éniq emes

2014-Yili martta özlirini “Türk” dep atighan bir top kishilerning taylandta tutulup qalghanliqi xewer qilin'ghan, kéyin bularning xitaydin qéchip türkiyege qarap yolgha chiqqan Uyghurlar ikenliki ilgiri sürülgen.
Tayland hökümiti 2015- yili 1- iyul 173 tutqunni boshitip, ularning türkiyege kétishige yol bergen. Halbuki, aridin bir hepte ötkende yeni 9- iyul 109 kishining kimlikini xitay tewelikidiki “Uyghur” dep élan qilip, ularni xitaygha mejburiy qayturup xelq'ara jem'iyetning qattiq eyiblishige uchrighan.

Kéyinki xewerlerde shundin kéyin tayland türmiliride yene 50 din artuq özlirini “Türk” dep atighan tutqunning qélip qalghanliqi ilgiri sürülgen.

Emma bu tutqunlar 31- maydiki muraji'etnamiside nöwette taylandtiki tutup turush orunlirida 70 tin artuq Uyghur barliqini, mezkur bayanatning shu Uyghurlarning ortaq awazi ikenlikni bildürgen.

Halbuki, tayland türmiside 2015- yilidiki ikki qétimliq qayturulushtin qélip qalghan “Türk” tutqunlarning sani mesilisi hazirche éniq emes.

Aridin bir yilgha yéqin waqit ötkendin kéyin, bu tutqunlar radiyomizgha achliq élan qilish muraji'etnamisi ewetken we dunya jama'etchilikni özlirining nidasigha qulaq sélishqa chaqirghan idi.

Tutqun: xitaygha qayturulsaq ölüshimiz mumkin

Mezkur tutqunlarning wekilliridin biri seyshenbe küni radiyomizgha bayanat bérip, xitaygha qayturulsa her türlük qéyin qistaqqa we hetta ölüm jazisigha uchrishi mumkinlikini, shunga dunya jama'etchilikning diqqitini tartish üchün achliq élan qilghanliqini éytqan idi.

Nam sheripini ashkarilashni xalimighan bu kishi mundaq dédi: “Eger bizni xitaygha qayturup kétip qalsa, bir ömür türmide yétishimiz mumkin, yaki ölüshimiz mumkin, yaki xitay bizlerni her xil qistaqqa élishi mumkin we bu seweblik yene nurghun, nurghun qérindashlarni qiynishi, öltürüshi mumkin. Shunga biz xitaygha qaytishqa qet'iy qarshi turimiz. Biz taylandning bizlerni xitaygha qayturup bérishige naraziliq bildürimiz. Shu sewebtin biz dunya xelqige muraji'et qilish yüzisidin, xitaygha qaytqumiz yoqluqini uqturush yüzisidin ta'am tashlimaqchi. Biz bu arqiliq erkin we kishilik hoquq telep qilimiz.”

Tutqunlarning yérimidin köpreki bir jaza öyige yötkelgen

Peyshenbe küni bizge bu qétimqi achliq élan qilish herikiti heqqide uchur yetküzgen bir tutqunning éytishiche, achliq élan qilip 3- künige qedem qoyghanda tayland da'iriliri bu tutqunlarning yérimidin köprekini bir jaza öyige qamap edeplimekchi bolghan.

U munda dédi: “Qalghan 14 balini men turghan yataqqa, qalghan 14 balini yene bir yataqqa bölgen, ‛4-yataq‚ dep atilidighan jazalaydighan yataqqa. Chüshtin kéyin yene kélip yataq bölimiz dep, kirip, arimizdin yene bireylenni élip chiqmaqchi boldi. U bek halsizlinip ketken bolghachqa hoshidin ketti. Kéyin unimu doxturxanigha élip chiqqan oxshaydu dések, unimu ‛4-yataq‚ qa solaptu. U balilarni ekirgen yataq dawalaydighan yataq emes, mushu IDC ning ichide, jédelliship qalghanlarni, saqchilar bilen takallashqanlarni put ,qoligha kishen sélip jazalaydighan bir yataq u .”

Biz bu heqte téximu köp melumat élish üchün taylandning washin'gtonda turushluq elchixanisining axbarat mushawiri pisek panupa ependi bilen alaqileshtuq. Emma, u özining bu ishtin xewer siz ikenlikini, achliq élan qilish heqqidiki xewerlernimu gézittin körgenlikini bildürüp so'allirimizgha jawab bérishtin özini qachurdi.

Pisek panupa mundaq dédi: “Bizde bu heqte héchqandaq tepsiliy melumat yoq. Tayland hökümiti bizge bu heqte bir yéngi orunlashturush bermidi.”

Achliq élan qilghanlarning sani köpeygen

Melum bolushiche, nöwette tayland paytexti bangkok shehirige jaylashqan qanunsiz köchmenlerni tutup turush merkizide 30 etrapida Uyghur qamalghan bolup, bularning 13 nepiri 3 kündin buyan hetta su échishinimu ret qilghan. Gerche jazalinish, hetta ölüm xewpi körünüp tursimu, tamaq tashlaydighanlar sani barghanche köpeygen.

U mundaq dédi: “Kéyin néme ishlar bolidu, bügün biz turghan yataqtin yene 7 si qétildi tamaq tashlaydighan'gha , shuning bilen 19, 20 bala boldi. Balilarni élip chiqip ketkendin kéyin, yenimu yéngidin tamaq tashlighan balilar bizge xet yézip, tamaq tashlighan balilarni doxturxanigha aparmaq yoq, hoshidin ketsimu yene urup 4- yataqqa élip chiqip qoydung. Yaman bolsang biznimu öltürürüwéterse, bizmu tamaq bashlaymiz.”
Balilarning iradisi ching

Bu tutqunning bildürüshiche yene, nöwette achliq élan qilghuchilar intayin halsiz we maghdursiz halette bolup, emma shundaqtimu ular yenila iradisidin yanmighan. U mundaq dédi:

“Néme künni körsek körimiz, xitaygha kétip qélip, birer azab ichide, yaki qiyin-qistaq ichide ölüp ketkendin bu yerde tamaq tashlap chirayliqche ölermiz, déyishiwatidu. Balilarning iradisi ching.”

Xelq'ara jama'et Uyghurlarning ehwaligha köngül bölüshke chaqirildi

Bu Uyghurlarning nöwettiki ehwalidin intayin ensirewatqanliqini bildürgen kanadadiki pa'aliyetchi, sherqiy türkistan sürgün hökümiti diplomatiye we kishilik hoquq ishxanisi mudiri ruqiye turdush xelq'ara jama'etni bu Uyghurlarning ehwaligha köngül bölüshke chaqiridi.

Uning bildürüshiche, nöwette kanadadiki bir qisim insaniy yardem teshkilatliri özlirining süriye musapirlirini bir terep qilish bilen aldirashliqini, tayland ruxset bermigen shara'it asasta Uyghur köchmenlerni kanadagha élip kélishning mumkinsizlikini éytqan.

Bangkok pochtisi gézitining 2- iyundiki xewirige qarighanda, bu heqte toxtalghan taylandliq général tawip nöwette taylandtiki tutup turush turush orunlirida kichik bala, ayal we erlerni öz ichige alghan 55 Uyghur barliqini, bularning dölet teweliki békitilish basquchida ikenlikini éytqan.

U yene eger xitay bu Uyghurlar heqqide yéterlik melumat teyyarlap bérelmise, bularni 3- bir döletke orunlashturush üchün b d t köchmenler idarisi aliy komissarliqining yardimini soraydighanliqini ilgiri sürgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.