Chet'ellerde turuwatqan Uyghur karxanichilar teshwishte

Muxbirimiz gülchéhre
2018.01.12
tijaretchi-ipade-bildurush-yighini.jpg On ming yekke tijaretchiler ipade bildürüsh yighinidin körünüsh. 2017-Yili küz, xoten.
Social Media

Uyghur aptonom rayonluq soda-sana'etchiler birleshmisi yéqinda shöbe jem'iyetlerge we ezalargha birla waqitta höjjet tarqitip, barliq birleshme ezalirining chégra atlash tarixini tekshüridighanliqi we arxiplashturidighanliqini, soda-sana'et sahesidiki herqandaq kishining chet'elge chiqishtin burun birleshmining ruxsitini élishi shert ikenlikini uqturghan. Inkaslargha qarighanda, mezkur uqturush yéqinqi mezgillerde chet'ellerde turuwatqan we xitay siyasitining yumshap qélishidin ümidini üzmey kéliwatqan bir qisim Uyghur karxanichilarning endishisini kücheytken. Közetküchiler, xitay bu usul arqiliq xitay ichi we sirtidiki Uyghur karxanichilirining soda pa'aliyetlirini teqib qilish, ularni téximu sistémiliq basturush we mal mülkini musadire qilishqa bahane izdewatqan bolushi mumkin dep perez qilmaqta.

Xitay da'irilirining Uyghur élida bir yildin buyan kücheytip élip bériliwatqan “Ikki yüzlimichilik” ke, “Radikalliq” qa qarshi tazilash herikiti dawamida, Uyghur jem'iyitige iqtisadiy küchi bilen töhpe qoshuwatqan töhpikar karxanichi, qabil igilik tikligüchi, puldar sodigerlerningmu teqibige uchrighanliqi delillenmekte.

Yéqinda radiyomizgha kelgen uchurlardin, medeniyet kespidiki töhpikar karxana dep nam bérilgen “Shinjang dolan oqetchilik cheklik shirkiti” ning diréktori we qanuniy wakaletchisi abduxélil ubulqasimning öktebirde saqchilar teripidin élip kétilgendin buyan xewiri yoqluqi delillen'gen idi.

Yéqinda yene qeshqer wilayetlik soda-sana'etchiler birleshmisining re'isi abdujélil hajim qatarliq qeshqerdiki aldinqi qatardiki bay sodigerlerning 4 nepirining ötken yili5‏-ayda tutulghan we késilgenliki éniqlandi, xelq'araliq mal yötkesh shirketliri bilen ronaq tapqan abdujélil hajimning 18 yilliq késilgenliki melum boldi.

Bir qanche kün awwal yene Uyghur diyarida közge körün'gen Uyghur rehbiriy kadirlarning biri shuningdek shöhret qazan'ghan tébbiy ilim tetqiqatchisi, karxanichi xalmurat ghopurning namelum “Siyasiy seweb” ler tüpeylidin tekshürüshke élip kétilgenliki melum boldi.

Muhajirettiki bir qisim Uyghur karxanichilardin yéqinqi künlerde kéliwatqan inkaslargha qarighanda, bu xil ilgiri siyasiy jehette éhtiyatchan bolup kéliwatqan, hökümet we jem'iyetke ijabiy tesir bérip kelgen karxanichi we igilik tikligüchilerningmu türlük sewebler bilen arqa-arqidin teqiblinishi ayrim kishilerningla emes belki pütün Uyghur millitining nöwette omumyüzlük duch kéliwatqan qismitidin bésharet béridiken.

Ürümchide 10 yillar awwal xelq'araliq soda shirkiti qurup ronaq tapqan, yéqinqi yillarda xitay hökümet da'irilirining soda we bashqa pa'aliyetlirige qaratqan türlük kashilisi seweblik türkiyege kétishke mejbur bolghan bir ayal karxanichi bu heqte radiyomiz ziyaritini qobul qilip, Uyghur aptonom rayonluq soda sana'etchiler uyushmisining eza teshkilat we shirketlerge bu yil 4-yanwar uqturush tarqatqanliqini we uqturushtin chet'ellerge chiqip ketken we bérip-kélip turuwatqan karxanichi sodigerlerning chégra atlash ish pa'aliyetlirining tekshürülüp arxiplashturulidighanliqi melum bolghanliqini bildürdi.

Derweqe, anglighuchilirimiz ewetken buninggha munasiwetlik höjjette, da'iriler Uyghur diyaridiki barliq soda sana'et uyushmiliri we ezalirining yéqinqi mezgildiki chégra atlash ehwali heqqide toluq tekshürüsh élip bérip, arxiplashturup bash uyushmigha tapshurush telep qilin'ghan. Uqturushta her qandaq ezaning chet'elge chiqishtin burun Uyghur aptonom rayonluq soda-sana'etchiler bash uyushmisigha en'ge aldurup ruxset élishi shert ikenliki alahide eskertilgen.

Bu ayal karxanichining éytishiche, 500 ming somdin artuq turaqliq mülükke ige her qandaq sodiger yaki yekke karxanichi we yaki shirketlerning hemmisi xitay hökümitining bashqurushidiki soda-sana'etchiler uyushmisigha eza bolushi shert iken. Her bir shirket we sodiger soda-sana'etchiler birleshmisige ezaliq bedel puli tapshuridiken.

Uning déyishige qarighanda, Uyghur diyarida her qandaq karxana yaki shirket qurghuchilar tizimgha aldurghanda özi we shirket xadimlirining ismi, kimlik nomuri, wezipisi, asasliq soda shekli, tizimlatqan meblighi, omumiy meblighi, omumiy muqim mülki, yilliq béji, terjimihali we jem'iyettiki qoshumche wezipisi qatarliq omumiy arxipi turghuzulup, üch orunda saqlinidiken. Uning biri-soda sana'et memuri bashqurush tarmaqliri, yene biri mehelle sh bashqurush komitéti, yene biri jama'et xewpsizlik tarmaqliri.

Bu ayal karxanichi yene hazir Uyghur élida ulardin puli köplirining qalmighanliqini, bir qismi diniy radikalliq we yaki namelum bahane sewebler bilen tutulghan yaki ghayib bolghan bolsa, yene bir az qismi chet'ellerde panahlinip turuwatqanliqini, Uyghur diyarida hazirche peqet hökümetke maslishishchanliqi yuqiri, anche közge körünmigen, xitay karxanilargha béqindi bolghan bir qisimliri qalghan bolsimu, ularningmu adaletsiz riqabet we küchlük nazaret, tehditler astida ikenlikini bildürdi.

Inkaslargha qarighanda, Uyghur diyarida igilik tiklep soda sahesining qabillirigha aylan'ghan we Uyghur élining, Uyghur xelqining iqtisadiy we bashqa her jehettiki tereqqiyatigha tégishlik töhpe qoshuwatqan karxanichilarning yéqinqi 2 yilda namelum sewebler bilen arqa arqidin tutqun qilinishi yaki iz déreksiz yoqap kétishi soda sana'et sahesidiki Uyghurlarni ürkütken. Yol tapalighan bir qisim hoshyarliri qara qoyuq tutqundin qéchip chet'ellerge chiqiwalghan iken. Ularning köp qismi türkiye we se'udi erebistan qatarliq jaylarda waqtinche turup turup, siyasetning yumshap qélishini kütüp turmaqtiken. Da'irilerning yéqindin buyan ular heqqide tekshürüshni kücheytip hetta bezilirining shirketlirini taqap, mal-mülkini musadire qilghandin sirt, Uyghur élidiki bala chaqiliri we yaki quwmi-qérndashlirini tutqun qilip görüge alghanliq sewebidin daldilinip sükütte turuwatqanliri az emes iken. Emma ularning biwasite a'ile-ezaliridin bashqa yiraq-yéqin uruq-tughqanliri türme yaki “Terbiyelesh merkezliri” de jazalanmaqtiken.

Xitay da'irilirining Uyghur rayonining her qaysi jaylirida keng kölemde tesis qilghan “Yépiq terbiyelesh merkezliri” din ehwal igilishimiz dawamida da'irilerning chet'elge bolupmu türkiye qatarliq, qizil tizimlikke kirgen ellerge chiqqanliqi üchünmu terbiyiliniwatqanlarning barliqi, ularning Uyghur teshkilatliri bilen uchriship-uchrashmighanliqi qatarliq bir qatar soraqlar, tenqid-tenbihlerdin kéyin, chet'elge chiqqinigha pushayman bayanati yazidighanliqi we pushayminini qana'etlinerlik ipadilimigüche qoyuwétilmeydighanliqi ashkarilan'ghan idi.

Peqet chet'elge chiqqanliqi yaki hej perzini ada qilish üchün qanunluq yolda heremge bérip kelgenliki üchünmu Uyghurlarning, “Terbiyelinish” namida riyazet chékishige seweb bolushi bilen soda yaki seyle-sayahet ishliri üchün yéqinqi aylarda chégra atlighan Uyghur sodigerlerning waqtinche qaytmasliq qararini élishigha qistighan seweb ikenliki melum.

Közetküchilerdin norwégiye Uyghur komitétining re'isi bextiyar ömerning bildürüshiche, xitay hökümitining Uyghur élidiki uchurni qattiq qamal qilishi bilen gerche toluq melumatqa érishish mumkin bolmisimu, emma ashkariliniwatqan uchur we melumatlar xitayning Uyghurlarni keng kölemlik tazilashqa ötkenlikini körüwélish tes emesken. Xitay hökümitining Uyghurlargha élip bériwatqan bu xil xelq'ara kishilik hoquq qanunlirigha éghir xilap heriketlerni dunyagha anglitishta ispatliq matériyallargha éhtiyajliq boluwatqan waqitta, shirket-karxanilarni achqan Uyghur tijaretchilerning delil-ispat bilen teminlishi tolimu zörür iken.

Shinjang Uyghur aptonom rayonluq iqtisad uchur komitéti torida élan qilghan doklatta körsitilishiche, 2012-yilining axirighiche Uyghur aptonom rayonidiki puqrawi iqtisadiy gewde 701 minggha yetken, buningdin otturahal xususiy karxana 117 ming bolup, Uyghur aptonom rayonidiki karxana omumiy sanining 79 pirsentini igileydiken. Yekke soda-sana'etchi 584 ming iken. Gerche buning ichide Uyghur karxanilirining igileydighan nisbiti éniq körsitilmigen bolsimu, inkas qilghuchilarning bayaniche, ottura we kichik tiptiki xususi karxanilarning köp qismini Uyghurlar qurghan iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.