Hénriy shajéski: “Uyghurlarning weziyiti jiddiy, xelq'ara jama'et Uyghurlar üchün ornidin des turushi kérek”

Muxbirimiz irade
2016.12.07
urumchi-qoralliq-saqchi-20130630.jpg Ürümchide Uyghurlar topliship yashawatqan rayonlarning kochilirigha qoyulghan qoralliq saqchilar. 2013-Yili 30-iyun, ürümchi.
AFP

10-Dékabir dunya kishilik hoquq küni yétip kélish aldida amérikidiki Uyghur kishilik hoquq programmisi bayanat élan qilip, dunya jama'etchilikini Uyghurlarning awazi bolushqa chaqirdi. Ular Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitining herbir erkinlik yaqilighuchisining köngül bölüshige tégishlik mesile ikenlikini bildürdi.

10-Dékabir küni birleshken döletler teshkilati teripidin békitilgen xelq'araliq insan heqliri künining bu yilliq bash témisi “Hoquqi depsende qilin'ghuchilarning awazi bolush” tin ibaret.

B d t élan qilghan bayanatida, herbir kishini kishilik hoquq üchün ornidin des turushqa, hoquqi depsende qilin'ghuchilarning awazi bolushqa chaqirghan. B d t bash sékrétari bayanatta kishilik hoquqning hemme kishige ortaqliqini, uning meyli kim bolushidin qet'iynezer qoghdilishi kéreklikini bildürgen.

B d t kishilik hoquq aliy komissari zéyid ra'ad el hüseyin bayanatta orun alghan sözide, insan hoquqini qoghdash üchün herbir kishining qolidin kélishiche emeliy heriket qilishi kéreklikini, kichikkine bir heriketningmu tesirige sel qarashqa bolmaydighanliqini éytqan.

Amérika Uyghur kishilik hoquq programmisi bolsa b d t ning bu chaqiriqigha asasen, dunya jama'etchilikini Uyghurlarning kishilik hoquq weziyiti üchün bir heriket qilishqa, ularning awazi bolushqa chaqirdi. Bügün Uyghur kishilik hoquq programmisi tetqiqatchisi hénriy shajéski ziyaritimizni qobul qilip bu heqte toxtaldi. U mundaq dédi: “Bu yil b d t herbir kishini bir-birining kishilik hoquqi üchün des turushqa chaqirdi. Menche bu chaqiriq Uyghurlarning weziyitige tolimu bab kélidu. Hemmimizge melum bolghandek we nurghun mutexessisler ortaqlashqandek, shi jinping mezgilide Uyghurlarning kishilik hoquq weziyiti intayin xeterlik halgha chüshüp qaldi. Elwette buni xitay üchün déyish mumkin, biraq Uyghur élide élin'ghan bixeterlik tedbirliri perqliq. Mesilen, pasport mesilisi. Ilgiri xitay hökümiti pasport élishni qiyinlashturghan. Emma hazir uni bir baldaq yuqiri kötürüp, bérilgen pasportlarni yighip élishqa bashlidi. Yene biri, xitay hökümitining dini bésim siyasiti. Ilgiri xitay hökümiti dini zatlarni nishan qilghan. Emdilikte uni yenimu kéngeytip Uyghur balilirining ata-anilirining dini keypiyatini baliliri arqiliq teqib qilishqa bashlidi. Mana bular hemmisi xitay hökümitining Uyghur élidiki kishilik hoquq bésimining bir baldaq örligenlikini körsitip turmaqta. Shunga bu Uyghur élidiki kishilik hoquq weziyitige diqqet qilidighan we uning üchün des turidighan toghra bir waqit dep qaraymiz”.

Uyghur kishilik hoquq programmisi bügün élan qilghan bayanatida dunyaning herqaysi jayliridiki kishilik hoquq yaqilighuchilirini Uyghurlarning awazi bolushqa, meyli bir parche xet arqiliq bolsun yaki bir téléfon arqiliq bolsun özliri turushluq jaylardiki parlamént ezalirigha buni eskertishni, yaki ijtima'iy alaqe torliri arqiliq Uyghurlargha a'it uchurlarni tarqitishni, jümlidin herbir kishining emeliy heriketler arqiliq Uyghurlarning hoquqi üchün des turushini, Uyghurlarning awazi bolushini telep qilghan.

Hénriy shajéski ependi bolsa herqaysi hökümetlerning kishilik hoquq mesiliside xitaygha ochuq-ashkara bésim ishlitishi kéreklikini eskertti. U sözide mundaq dédi: “Hökümetler xitayni ochuq-ashkara tenqid qilghandila andin biz bir netije köreleymiz. Xitay hökümiti ashkara qilin'ghan bir tenqidke choqum inkas qayturidu. Buning eng yaxshi misali rabiye qadir xanimning türmidin qoyup bérilishidur. Rabiye xanimmu amérika hökümitining bu mesilidiki ochuq we keskin pozitsiyisi netijiside xitay türmisidin azad qilin'ghan. Shunga biz hökümetlerni xitayning kishilik hoquq xatirisini yépiq ishiklerning arqisida emes, belki ashkara sorunda qilishni telep qilimiz. Biz shundila emgeklirimizning netijisini köreleymiz.”

Uyghur kishilik hoquq programmisi bügün élan qilghan bayanatida yene, xitay hökümitining Uyghurlarning pasport élip, chetke chiqishigha cheklime peyda qilish bilen birge, Uyghur élining ichidimu nurghun tekshürüsh ponkitliri arqiliq ularning erkin sayahet qilish we yötkilish erkinlikini cheklewatqanliqini, chet'ellerge qéchip chiqip panahliq tilewatqan Uyghurlarning keynige chüshüp ularni qayturup kétish üchün heriket qiliwatqanliqi, ötken yili taylandtin qayturuwétilgen 100 neper Uyghurning aqiwiti éniq bolmasliq bilen birlikte yene 70 neper Uyghurning taylandta yardem kütüp yatqanliqi qatarliq mesililernimu otturigha qoyghan. Uyghur kishilik hoquq programmisi yene Uyghur ziyaliysi ilham toxtining erkinlikke érishishi üchünmu xelq'ara jama'etni yardem qilishqa chaqirghan.

Biz yéqinda Uyghur élidin igiligen uchurda yerlik bir déhqan hazir yézida töt kishining bir yerge yighilip gep qilalmaydighanliqini, hökümettin narazi bolup gep qilip qoyghanlarning bir kéchidila tuyuqsiz yoqap kétidighanliqi, a'ilisining nechche aydin kéyin uni saqchilarning tutup ketkenlikidin xewer tapidighanliqini, bu künlerde her kishining geplirige hézi bolmisa bolmaydighanliqini éytqan idi. Bu inkaslar Uyghurlarning heqiqetenmu xelq'ara jama'etning özi üchün awaz bolushigha éhtiyajliq ikenlikini körsitip bermekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.