Rozan rayif: “Shinjangdiki saqchi döliti xitay emelge ashurmaqchi bolghan muqimliqni élip kelmeydu”

Muxbirimiz erkin
2018.01.17
tomur-tosuq-tekshurush-ayal.jpg Soda bazirining algha qoyulghan tomur tosuqtin ötüp kétiwatqan Uyghur ayalliri. 2017-Yili 17-iyul, aqsu.
AP

Xelq'ara kechürüm teshkilatining sherqiy asiya ishliri mes'uli rozan rayif charshenbe küni “Jenubiy xitay etigenlik pochta géziti” de maqale élan qilip, xitayning Uyghur jem'iyitidiki ataqliq Uyghur ziyaliysi ilham toxti wekillik qilghan mötidil pikir-éqimlarni basturghanliqini tenqid qilghan.

Rozan rayifsning qeyt qilishiche, Uyghur éli xitayning qattiq qol amanliq siyasetlirini sinaydighan sinaq meydanigha aylinip qalghan. U “Mötidil pikirler basturulghan shinjangdiki saqchi döliti xitay emelge ashurmaqchi bolghan muqimliq emes” serlewhilik maqaliside, “Melum milletni nishanliq eyiblesh we mötidil pikir éqimlarni basturush döletni héchqachan tinchliqqa élip barmaydu” dep körsitidu.

Bu hepte ilham toxtining 2014‏-yili 15‏-yanwar qolgha élinip, shu yili 9‏-ayda muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqigha neq 4 yil boldi. “Bölgünchilik” bilen eyiblen'gen xitaydiki merkizi milletler uniwérsitétining mezkur sabiq dotsénti, tor béti qurup, xitaylar bilen Uyghurlar otturisidiki öz ara di'alog we chüshenchini ilgiri sürgen. U, xelq'ara jama'et teripidin Uyghur jem'iyitidiki mötidil pikir-éqimlarning “Wekil xaraktérlik adimi” dep qarilip, bu xil mötidil pikir-éqimlarni basturush Uyghurlarni radikalliqqa ittiridighanliqini agahlandurup kelgen idi.

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya ishliri diréktori doktor sofiye réchardson charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, ilham toxtidek mötidil pikirdiki kishiler türmige tashlansa, uning hazirqidek nachar weziyetni keltürüp chiqirishi muqerrer ikenlikini bildürdi.

Sofiye réchardson mundaq deydu: “Eger proféssor toxti erkin bolghan bolsa, yéqinqi 4 yilning qandaq bolidighanliqigha birnéme démek müshkül. Biraq méningche biz shu nersini rahetlik bilen éytalaymiz, eger u mushu 4 yilda erkin bolghan bolsa, u xitayning ichi we sirtida xitay hökümitining siyasiti we Uyghurlarning chetke qéqilishi, basturulushi we girazhdanliq heqliridin qandaq mehrum qéliwatqanliqi mesiliside nopuzluq awazgha aylinatti. Shundaqla u yuqiriqi mesililerni xitay we xelq'ara kishilik hoquq qanunlirigha asasen qandaq tinch hel qilish toghrisida eqilge muwapiq pikirlerni otturigha qoyghan bolatti. Méningche uning türmidiki waqtida weziyetning bundaq nacharliship kétishi tasadipiyliq emes. Mana bu mötidil pikirlerge qulaq salmay uni bastursa néme bolidighanliqining misali.”

Doktor réchardsonning körsitishiche, hökümet mötidil pikir-éqimlirini basturup, kishilerning öz derd-ehwalini éytish qanallirini taqiwetse, bu bezi kishilerning naraziliqini radikal usullar bilen ipadilishige yol échip béridiken.

Réchardson: “Kishiler özliri yashawatqan shert-shara'itqa oxshimighan usullarda inkas bildüridu. Biraq shu nerse eqilge muwapiq bir menteqe, eger kishilerning öz pikirini tinch ipadilishige yol qoyulmisa yaki ularda hökümet bilen sözliship, özlirining tüp heq-hoquqi we kündilik turmushigha tesir qiliwatqan hökümet siyasitini özgertishige ümid yoq, dep qarighanda bezi kishiler buninggha radikal wasitiler bilen inkas qayturidu” dédi.

Xitay hökümiti 2016‏-yilning axirliridin bashlap özining Uyghurlargha qaratqan siyasitini téximu radikallashturup, Uyghurlarni qattiq teqib astigha alghan idi. Rozan rayifning körsitishiche, obzorchilar burunla xitayning Uyghurlargha qaratqan hazirqi siyasitini perez qilishqan. U maqaliside obzorchilarning perizi toghra bolup chiqqanliqini eskertip, “Uyghur rayonining hazir heqiqiy bir saqchi dölitige aylan'ghanliqi” ni tekitleydu. Uning qeyt qilishiche, xitay hökümitining bixeterlik we jem'iyet tertipini qoghdash nishani jinayet sadir qilghuchi konkrét shexske qaritilishi kérek bolsimu, biraq uning nishani bir pütün milletke yaki diniy guruhlargha qaritilghan.

Rozan rayif maqaliside, ilham toxtining bundaq qilishqa qarshi turghanliqini körsitip, “Ilham toxti wetinining qalaymiqanchiliq we bölünüshke pétip qélishidin ensirep, özini milletlerning inaqliq ichide teng mewjut bolup turushigha atighan.” dégen. U yene, ilhamning “Men shuninggha ishinimenki, bizning eng muhim wezipimiz we yükimiz awazimizni eqilliq we ijabiy orun'gha ishlitip, idé'ologiyediki radikal pikirlerge qarshi riqabet qilish” dégen sözini neqil keltürüp, halbuki uning “Bölgünchilik” bilen eyiblen'genlikini tekitligen.

Bezi xitay ziyaliylirining qarishiche, xitay da'irilirining ilham toxtigha zerbe bérishtiki sewebi uning “Eqilge muwapiq”, “Mötidil” teshebbusining keng xitay xelqi arisida qollashqa ériship kétishining aldini élish iken.

Amérikidiki “Béyjing bahari zhurnili” ning bash meslihetchisi, xitay weziyet analizchisi xu ping ependi mundaq deydu: “Da'irilerning ilham toxtidek mötidil pikirdiki bir kishige zerbe bérishtiki sewebi, ilhamning teshebbusining xitay ziyaliylirini öz ichige alghan xelq'arada téximu keng qollashqa ériship kétishidin qorqqanliqidur. Eger nisbeten radikalraq pikirlerni otturigha qoyghan bolsa tashqi dunyaning uni qollishi, uninggha hésdashliq qilishi azraq, da'irilerning uni yighishturushi asanraq bolatti. Biraq ilham toxtining pikiri mötidil we eqilge muwapiq bolghachqa her qaysi sahelerning qollishi zor boldi. Gerche ilhamning teshebbusi mötidil bolghan bolsimu, biraq xitay hökümiti yuqiriqi seweb tüpeyli uni zor tehdit, dep qarap, qattiq jazalidi.”

Xu pingning körsitishiche, xitay da'irilirining mötidil pikirdiki Uyghurlarni basturushi Uyghur mesilisini téximu murekkepleshtürüp, hel qilish intayin müshkül bir mesilige aylandurup qoyghan.

Xu ping mundaq deydu: “Buning keltürüp chiqarghan aqiwiti shinjang mesilisini jümlidin Uyghur mesilisini téximu murekkepleshtürüp, hel qilish téximu müshkül mesilige aylandurup qoydi. Biz yéqinqi bir qanche yildin béri, bolupmu chén chüen'go shinjanggha kelgendin béri uning qollan'ghan intayin rezil tedbirliri kompartiyening intayin radikal, intayin xata bir yolni talliwalghanliqini körduq. Bu nuqtigha her sahedikiler bolupmu xelq'ara jem'iyet alahide diqqet qilishi kérek.”

Rozan rayifning körsitishiche, xitay da'irilirining saqchi döliti qurup, xelqni teqib astigha élishi we kishilik hoquqqa xilapliq qilishi, xitayning muqimliq pilanini emelge ashurushigha xizmet qilmaydiken.

U, kishilerning shexsi mexpiyetliki qoghdalghan, puqralar qolgha élinish yaki jazalinishtin héchqandaq endishe qilmaydighan, özining diniy-étiqadi we medeniyitini erkin ipadiliyeleydighan bir muhit yaritishning intayin muhim ikenlikini tekitligen. Rozan rayifning körsitishiche, “Xitay hökümiti ilham toxtini jazalash arqiliq özi qoghliship kelgen muqimliqqa paydiliq herqandaq pikirni boghup tashlighan.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.