Xitay - yawropa kishilik hoquq di'alogi béyjingda ötküzüldi

Muxbirimiz erkin
2015.11.30
rabiye-qadir-aliy-kengesh-1-305.jpg Rabiye qadir xanim sherqiy türkistan Uyghur aliy kéngishide. 2011-Yili 2-may.
RFA

30-Noyabir béyjingda ötküzülgen 34-nöwetlik yawropa ittipaqi-xitay kishilik hoquq di'alogi xitayda kishilik hoquqqa xilapliq qilish küchiyip, uning kishilik hoquq weziyiti nacharliship ketti, dep qariliwatqan mezgilde ötküzüldi.

Bu qétimqi di'alogta konkrét qandaq mesililerning muzakire qilin'ghanliqi melum emes. Emma d u q di'alogida yawropa ittipaqining xitayni térrorluqqa qarshi turushni qalqan qilip, Uyghurlarni basturushni toxtitishqa chaqirishini ümid qildi.

D u q re'isi rabiye qadir xanim, di'alog munasiwiti bilen radi'omizgha bergen bayanatida, yawropa ittipaqi xitayni Uyghurlar bilen tinchliq söhbiti ötküzüshke chaqirishi kérek, dédi.

Rabiye qadir: biz bu qétim ulardin némini ümid qilimiz dégende, mana xitay hökümitining her qétimqi dunya térrorluq herikitidin paydilinip turup, Uyghurlarni keng kölemde basturuwatqanliqini, Uyghur xelqi dunya térrorluq herikitining qurbani boluwatqanliqini, xitay hökümitige ochuqlashturushi kérek, dep qaraymiz. Hem qanunsiz adem öltürüsh hem qanunsiz tutqun qilishni toxtitishni otturigha qoyushini ümid qilimiz.

Bolupmu xitay hökümitining b d t chekligen köydürgüchi qorallarni Uyghurlargha ishletkenlikini qattiq eyiblishini, b d t ishlitishke bolmaydu, dep chekligen qorallarni Uyghurlargha ishletkenlik dölet derijilik térrorluq ikenlikini ochuqlashturushini, xitay hökümitining Uyghurlargha élip bériwatqan her xil émbargolirini bikar qilip, Uyghurlar bilen tinchliq söhbitige kélishini otturigha qoyushini ümid qilimiz.

Emma, yawropa ittipaqi-xitay kishilik hoquq di'alogining ünümi kishilik hoquq teshkilatlirida izchil so'al peyda qilip keldi. Kishilik hoquq közitish teshkilati yéqinda élan qilghan bayanatida, “Yawropa ittipaqi xitayning kishilik hoquq mesilisige nisbeten meydani roshen, yawropa hökümetlirining yuqiri derijilik bésimi bolmisa, bundaq di'alogning ünümi intayin tar da'iride cheklinip qalidu” dégen.

Rabiye qadir xanim bolsa yawropa ittipaqining söhbet istratégiyesini özgertishi kéreklikini bildürdi.

Rabiye qadir: buni uzundin béri kishilik hoquq teshkilatliri tekitlep kéliwatqan mesile. Yalghuz yawropa ittipaqigha emes, pütün dunyadiki hökümetlerning xitay bilen bolghan her qétimqi kishilik hoquq söhbitide, bolupmu amérika, b d t, yawropa ittipaqining her qétimqi kishilik hoquq söhbitining bundaqla yumshaq ötüp ketmeslikini pütün dunya tewsiye qiliwatidu. Bizmu hem shuni tewsiye qiliwatimiz.

U istratégiyesini özgertishi kérek. Nahayiti qattiq otturigha qoyushi, otturigha qoyghandin kéyin uning jawabini élishi kérek. Xitay hökümiti zorawanliq yürgüzüwatqan rayonlargha tekshürüsh ömiki ewetip, tekshürüsh élip bérishqa yol qoyushini telep qilishi hem shuni emelge ashurushi kérek. Biz buni otturigha qoyuwatimiz hem kishilik hoquq teshkilatlirimu otturigha qoyuwatidu. Yawropa ittipaqining söhbet guruppisi bu sadalarni anglimay qalmidi. Biz buni shundaq qilidu, dep ümid qilimiz.

Emma, amérika xadsun institutining tetqiqatchisi, xitay puqralar küchi teshkilatining mu'awin re'isi doktor xen lyenchaw ependi, xitayning asasen barliq xelq'ara kishilik hoquq ehdinamilirige imza qoyghanliqini, emma uning bu ehdinamilerni ijra qilmaywatqanliqini bildürdi.

Xen lyenchaw mundaq dédi: “Mahiyet jehettin alghanda xitay kishilik hoquq mesilisidiki tüp mesile qurulmidiki mesile. Xitay hökümiti 27 ge yéqin xelq'ara kishilik hoquq ehdinamisining hemmisige dégüdek qol qoydi. Biraq ularning héchqaysisini estayidil ijra qilip baqmidi. Shunga xelq'ara jem'iyet uni ijra qilishqa mejburlaydighan bir qeder yaxshiraq bir chare tépishi kérek.”

Doktor xen lyenchaw gherbning kishilik hoquq mesiliside xitaygha bek yüz xatire qilip kelgenlikini bildürdi. Uning qarishiche, xelq'ara jem'iyet kishilik hoquq ehdinamilirige imza qoyghan bolsimu, biraq uni toluq ijra qilmaywatqan döletlerni jawabkarliqqa tartidighan bir xelq'ara méxanizm berpa qilishi kérek.

Xen lyanchaw mundaq dédi: “Gherb kishilik hoquq mesiliside xitaygha bek yol qoyup keldi. Xitayning yüz xatirisini qilish, xitayni asta-asta özgertish dégen sewebler bilen uninggha yol qoyup, bek mötidil pozitsiye tutti. Uninggha émbargo wasitilirini qollanmidi. Burun kishilik hoquq bilen soda birleshtürülgen idi. Emma hazir bumu yoq boldi. Shuning bilen xitay néme qilsa qilidighan ehwalgha keldi.

Méningche, gherb ellirining ünümlük hem küchlük bir ijra méxanizmi bolushi zörür. Eger ehdinamige imza qoyghan dölet uni ijra qilmisa, uning aqiwitige mes'ul bolushi kérek. Bu xelq'ara sot mehkimisige tartish, soda émbargosi qoyush qatarliq wasitilerni öz ichige alsa bolidu. Qisqisi, xelq'ara jem'iyetning shu döletni ehdinamilerge emel qilishqa mejburlaydighan küchlük bir xelq'ara émbargo méxanizmi bolushi shert.”

Rabiye qadir xanim bolsa, Uyghur rayonida xitay saqchilirining chékidin ashurup küch qollinishi dunya arilishishqa tégishlik mesilige aylan'ghanliqini eskertip, buning kishilik bixeterlikke jiddiy tehdit peyda qilghanliqini bildürdi.

Rabiye qadir: hazir isis pütün dunyagha tehdit bolup shu ishni qiliwatqandek, xitay hökümitimu mushundaq tehditni Uyghur xelqi üstidin yürgüzüwatidu. Shunga xitay hökümitining qanunsiz adem öltürüsh weqesi, irqiy kemsitish weqesi, ékologiyeni buzush weqesi, köchmenlerni ekélish mesilisi, bu hemmisi dunya bash qaturushqa tégishlik ishlar. Hem bizning milliy mesilimiz, hem bizning diniy étiqad mesilimiz. Dunya hazir firansiyede ékologiye toghrisida yighin échiwatidu. Sherqiy türkistanda nurghun köller, deryalar qurup ketti. Mushundaq ehwallar dunyaning diqqitini chékidighan ehwallar. Shunga, dunya bu ishqa arilishidighan birdin-bir ish, dep qaraymen.

Bu qétimqi di'alog yawropa ittipaqi tashqi ishlar komisariyatining asiya-tinch okyan ishlirigha mes'ul emeldari ugo astuto bilen xitay tashqi ishlar ministirliqining xelq'ara ijtima'iy ishlar mes'ul emeldari li jünxu'aning bashchiliqida ötküzülgen.

Li jünxu'a düshenbe küni chaqirghan axbarat yighinida qilghan sözide, yawropa ittipaqini xitay kishilik hoquq xatirisige obyéktip qarashqa chaqirghan. U, di'alogta tereplerning kishilik hoquq, muhit qoghdash, intégratsiye qatarliq mesililerde pikir almashturghanliqini ilgiri sürgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.