Qazaqistandiki Uyghur edebiyati tetqiqatchiliri rahile qeshqirini kütüwaldi

Yéqinda türkiyening istanbul uniwérsitéti edebiyat fakultétining oqutquchisi rahile qeshqiri almatada bolup, bu yerdiki Uyghur ziyaliyliri bilen körüshti.

Besh kün'ge sozulghan bu seperde rahile qeshqiri qazaqistan yazghuchilar ittipaqining Uyghur edebiyati kéngishide, jumhuriyetlik “Uyghur awazi” gézitide, qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik étno-medeniyet merkizide, “Inayet” jem'iyetlik birleshmiside, “Atamura” we “Méktép” neshriyatlirining Uyghur rédaksiyiliride, “Mir” neshriyat öyide, muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutida, almata wilayiti emgekchiqazaq nahiyisining awat yézisidiki ömer muhemmediy namidiki ottura mektepte boldi.

Türkiyelik tetqiqatchi aldi bilen qazaqistan yazghuchilar ittipaqida Uyghur yazghuchiliri bilen uchriship, özining kélish meqsiti, türkiyediki bolupmu Uyghur edebiyati tetqiqatlirining tarixi we bügünki ehwali, türkiye aliy mektepliride Uyghur tili we edebiyatini oqutushta peyda boluwatqan mesililer, qiyinchiliqlar, memlikettiki Uyghur we türk alimlirining élip bériwatqan tetqiqat ishliri we bashqimu mesililer heqqide tepsiliy melumat berdi. U ötken esirning 90-yilliri sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin peyda bolghan musteqil türkiy tilliq jumhuriyetlerning edebiyati boyiche köpligen tetqiqatlarning élip bérilghanliqini, amma omumen Uyghurlarning tili we edebiyati boyiche matériyallarning yétersiz ikenlikini bildürdi. Rahile qeshqiri türkiye aliy mektepliridiki, kütüpxanilardiki, torlardiki Uyghur edebiyati boyiche matériyallarni paydilan'ghan halettimu, bolupmu keng da'iride tereqqiy etken qazaqistandiki Uyghur edebiyati boyiche matériyallarning yéterlik emeslikini, ene shu matériyallarni toplash meqsitide qazaqistan'gha kelgenlikini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Birinchi qedemde ikki kitab teyyarlimaqchimen. Birinchisi, tallan'ghan hékayiler. Uningda 1910-yildin bügünki kün'giche bolghan hem wetinimizdiki hem weten sirtidiki nami dangliq eserler toplimi bolidu. Ikkinchisi, Uyghur edebiyatining tarixi, 1910-yildin bügünki kün'giche Uyghur edebiyatining bésip ötken basquchliri. Buninggha dölet teripidin iqtisadiy yardem testiqlandi.”

Rahile qeshqirining éytishiche, u bu ishqa jawabkar bolup resmiy testiqlen'gen hemde aliy mektep we fakultét mudirlirining qollap-quwetlishige érishken.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan qazaqistan yazghuchilar ittipaqining Uyghur edebiyati kéngishi bashliqi exmetjan hashiri rahile qeshqirining pikir-teleplirini toluqi bilen qollaydighanliqini bildürüp, mundaq dédi. “Uning meqsiti türkiy xelqlerge Uyghur edebiyatini tonushturush. Eserler arqiliq dostluqni, inaqliqni, birlikni, edebiy dostluqning menggü dostluq ikenlikini ipadilesh. Biz r. Qeshqirining yaxshi, aliyjanabliq pikrini qollap, yazghuchilarning eserlirini tépip berduq. Kélechek meqsiti qazaqistandiki Uyghur edebiyatini tonushturush meqsitide chong kitablar chiqiridighanliqi bizge ayan boldi. Biz qolimizdin kélishiche yardem qilduq.”

E. Hashiri pütkül yazghuchilarni türkiyelik Uyghur tetqiqatchilirigha yardem bérishke chaqirip, buningdin kéyinmu ular bilen alaqiliship turidighanliqini otturigha qoydi.

Qazaqistan yazghuchilar ittipaqi ezazi, satirik yazghuchi shawket nezerofmu bu teshebbusni qollaydighanliqini bildürdi: “Rahile xanimning éytishiche, türkiy xelqlerning tili we edebiyatini oqutush türkiyede xéli yuqiri derijide yolgha qoyulghan. Türk dunyasining gholi bolghan Uyghurlar heqqide kitablar bilen teminlesh mesilisi nahayiti kemchil iken. Rahile mana mushu boshluqni toldurushqa bel baghlaptu. Bu qérindishimiz qolgha alghan ishning murekkepliki shuningdiki, tarixiy wetinimiz we ottura asiyadiki milliy edebiyatimizni birleshtürüp, bir tutash Uyghur edebiyatini tonushturidighan emgek yézishni nishanlaptu. Öz nöwitide uninggha chong ijadiy utuqlarni tileymiz.”
Almatadiki süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizining ilmiy xadimi, tilshunas doktor xalminem mesimowaning pikriche, bügünki qazaqistan Uyghurshunasliq peni memlikettiki we bashqimu ellerdiki ilmiy merkezler bilen zich munasiwette tereqqiy étishi lazim bolup, öz ‏- ara tejribe almashturush netijisidila bu yönilishte yéngi muwappeqiyetlerge yétishke bolidiken. U ilgiri, yeni qazaqistan penler akadémiyisi terkibide on yil mabeynide ishlep kelgen Uyghurshunasliq instituti tashqi ilmiy alaqilerge xéli köngül qoyghanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Bügün undaq mumkinchilikler yoq bolsimu, merkez xadimliri bolupmu amérika, en'gliye, firansiye, rusiye, türkiye, qirghizistan qatarliq memliketlerde ötüwatqan ilmiy enjumenlerge qatnishish arqiliq Uyghurshunasliqning muhim mesililirini chet'ellerge tonushturup kéliwatidu. Shundaqla biz bashqa memliketlerdiki Uyghur tetqiqatchiliri bilen bille ishlesh yollirinimu da'im izdep turimiz, chünki birliship muhakime qilidighan mesililer intayin köp.

Yéqinda türkiyening istanbul uniwérsitétining oqutquchisi rahile qeshqiri qazaqistan'gha kélip, bu yerdiki Uyghur ziyaliyliri bilen körüshüp ketti. Shexsen men u kishi bilen körüshelmisemmu, uning kélish meqsitini anglap bilip, xushal boldum. Heqiqetni éytqanda, bizning türkiyediki qérindashlirimiz bilen qoyuq arilishish niyitimiz bar idi. Bu qétimda rahile qeshqirining qazaqistan'gha kélishi shundaq bir mumkinchilikke yol achti dep oylaymen. Ikki memliket otturisida ornighan dostane munasiwetlerningmu bizning bu alaqilirimizgha ijabiy tesir qilidighanliqigha ishinimen. Shuning üchün türkiyediki qérindashlirimizning her qandaq teshebbuslirini biz qollap-quwetleymiz hem ulargha qolimizdin kélishiche yardimimizni körsitishke tirishimiz. Kélechekte birlikte ilmiy enjumenlerni hem bashqimu pa'aliyetlerni ötküzüshke ishenchim kamil.”