Qazaqistandiki Uyghur mektepliride Uyghur tarixi oqutulamdu?

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2016.05.11
qazaqistan-uyghur-mektep-yash-senetkar.JPG Qazaqistan zarya wostoka mehellisidiki murat hemrayéf namidiki 150-mektepning yash sen'etkarliri. 2013-Yili 25-may.
RFA/Oyghan

Melumki, qazaqistan musteqilliqqa érishkendin kéyin, memlikettiki omumiy bilim béridighan barliq mekteplerning oqutush programmilirining mezmuni özgertilgen idi. Shu jümlidin 15 mingdin oshuq oqughuchi bilim alidighan sap Uyghur we arilash tilliq mekteplerdiki Uyghur oqughuchiliri penlerni ana tilida oqush mumkinchilikige ige boldi. Bu jehette ular shundaqla “Uyghur tili” peni arqiliq ana tilini öginish we chongqur özleshtürüsh, “Uyghur edebiyati” peni arqiliq bolsa, köp esirlik éghiz we yazma edebiyati bilen tonushush imkaniyitini aldi. Shuni alahide tekitlesh kérekki, qazaqistanda yashawatqan her bir xelq, shu jümlidin 300 mingdin oshuq Uyghurlarmu, öz tilini saqlash, tarixini öginish, medeniyitini rawajlandurush hoquqlirigha ige.

Bügünki künde Uyghur mektepliri oqughuchiliri öz xelqining ötmüshini, bolupmu Uyghur élida ötken esirlerde yüz bergen tarixiy weqelerni, Uyghur xelqining milliy azadliq heriketlirini oqup biliwatamdu?

Almatadiki “Méktép” neshriyati Uyghur rédaksiyisining xadimi selimem balinowaning pikriche, her qandaq bir dewrning ewladliri öz xelqining tarixini we medeniyitini bilish hoquqigha ige. U Uyghurlar eng köp olturaqlashqan qazaqistandiki Uyghur mektepliridiki ehwal heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Heqiqetni éytqanda, hazirqi waqitta qazaqistandiki Uyghur mekteplirining oqughuchiliri qazaqistan bilim we pen ministirliqi békitken oqush programmisigha bina'en dunya tarixi we qazaqistan tarixi penlirini mejburiy penler süpitide oquydu. Ilgiri, yeni sowét dewride omumiy bilim béridighan qazaqistanning rus, qazaq, özbék, Uyghur we tajik tilliq mektepliride sowét ittipaqi tarixi oqutulghan bolsa, musteqilliqtin kéyin bu mekteplerde qazaqistan tarixi oqutulidighan boldi. Bu, elwette, tebi'iy nerse, chünki bizning balilirimiz mushu memliketning puqraliri bolghanliqtin, shu memliketning we shu memliketni qurghuchi qazaq xelqining tarixini keng da'iride bilishi shert. Buningdin tashqiri, oqughuchilar mektepni tamamlighandin kéyin, yuqiri oqush orunlirigha chiqish üchün tapshuridighan omumiy milliy imtihan'gha kirgüzülgen penler ichide qazaqistan tariximu bar.”

S. Balinowa Uyghur tarixi peni memliketlik bilim bérish höjjetliri tizimidin orun almighanliqtin, Uyghur mektepliride Uyghur tarixining mexsus pen süpitide oqutulmaydighanliqini ilgiri sürüp, yene mundaq dédi: “Bu yerdin Uyghur mekteplirining oqughuchiliri Uyghur xelqining ötmüsh tarixi we medeniyiti heqqide tamamen bilim igiliyelmeydu dégen xulase kélip chiqmaydu. Yaxshi melumki, uzun yillardin béri Uyghur mektepliri üchün teyyarlinidighan bolupmu Uyghur tili we edebiyati derslikliride bu heqte melum derijide melumatlar bérilip kéliwatidu. Asasen bizning, mesilen, 8-siniptin 11-sinipqiche oqush qoralliri teyyarlinidighan “Méktép” neshriyatining Uyghur rédaksiyesi alimlarni, mu'ellimlerni jelp qilghan halda, Uyghur edebiyati boyiche dersliklerni hem uninggha qoshumche qorallarni teyyarlawatidu. Bu oqush qoralliri arqiliq Uyghur mektepliri oqughuchiliri biwasite Uyghur sha'ir we yazghuchilirining ijadidin tashqiri, öz xelqining tarixi we medeniyiti boyiche az bolsimu melumatqa ige bolup chiqidu. Oqughuchilar, mesilen, mexmut qeshqeri we yüsüp xas hajib ijadini oqughanda qaraxaniylar memlikitining tarixi, yaki bolmisa abduréhim nizari, bilal nazim we bashqimu klassik sha'irlirimizning ijadi bilen tonushqanda 19-esirde sherqiy türkistanda yüz bergen milliy azadliq heriket, shu dewrning tarixiy weziyiti, tarixiy shexsliri heqqide chongqur melumat igilimisimu, amma melum derijide tesewwurgha ige bolalaydu.”

Ilgiri, yeni sowét ittipaqi höküm sürgendin buyan Uyghur mektepliride Uyghur tarixini pen süpitide oqutush mesilisi kün tertipke qoyulghanmu? kéyinki yillarda bu yönilishte qandaq ishlar qilindi?

Sherqshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizining ilmiy xadimi, tarix penlirining namzati zulfiye kerimowaning éytishiche, Uyghur tarixini Uyghur mektepliride mexsus oqutush mesilisi sowét dewride resmiy qaralmighan. Peqet qazaqistan musteqilliqqa érishkendin kéyin, bu yönilishte bezi utuqlar qolgha keltürülgen idi. U bu mesilini hel qilishning bezi yollirini körsitip, mundaq dédi: “Uyghur mektepliride xelqimizning tarixini pen süpitide oqutush mesilisi heqqide bolupmu ziyaliylirimiz arisida musteqilliqning deslepki yilliri köp muhakime qilin'ghan idi. Ataqliq alim, tarix penlirining namzati merhum dawut isiyéf öz waqtida, yeni ötken esirning 90-yillirining bashlirida bu mesile boyiche xéli heriket qilghan. Shuning netijiside u Uyghur mekteplirining 5- we 8-sinip oqughuchiliri üchün “Uyghur tarixi” derslikini ishlep chiqip, yoruqqa chiqardi. Bilishimche, derslik shu waqitta d. Isiyéfning a'ilisi we bezi millitimiz janköyerlirining xirajiti bilen neshr qilin'ghan idi. Derslik omumiy melumat béridighan penlerning ilmiy-métodikiliq muqimlashturush merkizi, Uyghur mektepliri boyiche oqush métodikiliq kéngishi we gh. Sedwaqasof namidiki Uyghurshunasliq institutining ilmiy kéngishi teripidin testiqlinip, ikki qétim neshr qilin'ghan. Axirqi qétim 1996-yili chiqti. “Uyghur tarixi” köpligen mekteplirimizde asasiy pen we qoshumche pen süpitide oqutulup keldi. Kéyinki yillarda u bara-bara küchidin qaldi. Hazir emdi buni ornigha keltürüsh qiyin bolsimu, elwette, birer amallirini qarashturushqa bolidu.”

Z. Kerimowa Uyghur balilirining qazaqistan tarixi bilen bir qatarda öz xelqining tarixini qoshumche pen süpitide bolsimu oqushini toghra köridighanliqini, shundaqla bu mesilini hel qilish üchün bolupmu barliq Uyghur ziyaliylirining bash qoshushi lazimliqini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.