Qazaqistan Uyghurliri ana tilini saqlap qélish üchün tirishmaqta

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2016.01.18
merwanem-toxtayewa.jpg Almata shehiride istiqamet qiliwatqan Uyghur tili we edebiyati mu'ellimi mérwanem toxtayéwa(ongda).
RFA/Oyghan

Qazaqistan musteqilliqqa érishkendin buyan, qazaqistan hökümitining memlikette yashawatqan bashqimu milletlerning öz tilini saqlap qélishi, ötmüsh tarixini öginishi, medeniyitini rawajlandurushi üchün mumkin bolghan barliq shara'itlarni yaritip kelgenliki melum.

Mektepler, medeniyet merkezliri, tiyatirlar, gézit we zhurnallar we bashqilar shuning yarqin ispati bolmaqta. Özbék, Uyghur, tajik, tatar, ezerbeyjan, türk we bashqimu milletler üchün hazir birinchi orunda turuwatqan mesililerning biri ana tilini saqlap qélishtur.

Bu yönilishte shexsen qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéfning qollap-quwetlishi bilen qazaqistan xelqi assambiléyisi yekshenbilik mekteplerni échish hem ularning pa'aliyitini maddiy teminlesh boyiche bir qatar ishlarni emelge ashurdi. Buningdin tashqiri jem'iyetlik birleshmiler, yurt-jama'etchilik we bezi millet janköyerlirining tirishchanliqi arqisida til öginish kurslirimu échilghan idi. Shular ichide Uyghur tilini öginish kurslirimu échilip, ular hazirghiche ishlep kelmekte.

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan, shundaq kurslarni deslep achqan péshqedem ustaz extirim exmetowa bu heqte mundaq dédi: “1992-Yili109-mektepte men Uyghur tilidin qoshumche ders achtim. Bir sa'etni Uyghur tiligha, edebiyatigha, tarixigha böldüm. Adem köp keldi. Qazaqistan musteqilliq alghandin kéyin milletler assambiléyisi quruldi. El béshimiz nursultan nazarbayéf hemme milletlerge yekshenbilik mekteplerni échip berdi. Almatada dostluq öyide siniplar échilip, her bir millet özige layiq qilip yasawaldi. Mushu kün'giche u yerde Uyghur tili, edebiyati, tarixi, Uyghurlarning örp-adetliri, resim-qa'idiliri toghrisida ders her yekshenbide bolidu.”

E. Exmetowaning éytishiche, mezkur kurslar bezi rus tilliq mekteplerde Uyghur siniplirini échish mumkinchilikini yaratqan. Bu ishlargha yéngidin qurulghan Uyghur medeniyet merkezliri, ziyaliylar köp küch chiqardi. Ular jay-jaylarda ana tilini teshwiq qilip, peqet almata shehirining özidila bir nechche mekteplerde Uyghur sinipliri échilghan idi. Ularning beziliri hazirghiche ishlewatqan bolsa, beziliri her xil seweblerge köre yépilip ketti.

Almata shehiride istiqamet qiliwatqan Uyghur tili we edebiyati mu'ellimi mérwanem toxtayéwa radi'omiz ziyaritini qobul qilip, ene shundaq yekshenbilik mekteplerning we kurslarning ish-pa'aliyiti heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Heqiqetni éytish kérekki, qazaqistan hökümiti musteqilliqning deslepki yilliridin bashlapla bizge oxshash milletlerning öz ana tilini öginishige, ana tili arqiliq öz xelqining tarixini, medeniyitini, edebiyatini, sen'itini, örp-adetlirini öginishige keng yol échip berdi. Elwette, buning hemmisi bilen Uyghur baliliri oqutush Uyghur tilida yürgüzülidighan mekteplerde tonushidu. Emdi bizning meqsitimiz bolsa, rus mektepliride oqughan Uyghur baliliri, shundaqla Uyghur tilini öginishni xalighan bashqa millet wekilliri üchünmu kurslarni échip, ders ötküzüsh. Sewebi kéyinki waqitlarda Uyghur tilini öginishni xalaydighanlarning sanimu xéli köpiyiwatidu. Méning bu yönilishte ishlewatqinimgha mana on yildin oshuq waqit boldi. Men qazaqistan xelqi assambiléyisi yénida échilghan yekshenbilik mektepte hem ottura mekteplerde, bashqimu jaylarda échilghan Uyghur tilini öginish kurslirida we qoshumche ajritilghan til dersliride ishlep keldim. Yekshenbilik mektepler üchün assambiléye özi mexsus pul ajritidu. Bu yerde peqet Uyghur milliti wekilliri oquydu, emdi kurslarda bolsa, Uyghurlar bilen bille bashqimu milletler oquydu. Ularmu tilni heqsiz öginish mumkinchilikige ige. Biz, elwette, peqet til ögitish bilenla cheklenmeymiz. Özimizning tüzgen mexsus programmimiz boyiche, mesilen, Uyghur ziyaliyliri bilen uchrishishlarni ötküzüp turimiz. Shundaqla biz Uyghurlarning tarixini, medeniyitini, sen'itini tonushturush meqsitide her xil féstiwallarni, sen'et köreklirini, musabiqilerni we bashqimu pa'aliyetlerni pat-patla ötküzüp turimiz. Til derslirini ötküzüsh üchün, mesilen, dilinur qasimowaning ‛Uyghur tili‚ kitabidin, shundaqla Uyghur sha'ir-yazghuchilirining eserlirini, Uyghur tili boyiche ilmiy emgeklerdin paydilinimiz. Qisqisi, ana tilimizni öginimiz dégüchiler üchün barliq shara'itlarni yaritishqa tirishiwatimiz. Yéqin aridila biz Uyghur tilini ögen'güchiler üchün qoshumche ‛rus-Uyghur lughiti‚ni ishlep chiqtuq. Bu lughet bilen xalighuchilar intérnét arqiliq tonushalaydu.”

M. Toxtayéwa shundaqla qazaqistan xelqi assambiléyisi, Uyghur medeniyet merkezliri, Uyghurlarning milliy birleshmisi qatarliq teshkilat we jemiyetlik birleshmiler bilen hemkarliqta ish élip bériwatqanliqini, pa'aliyetlirining ammiwi axbarat wasitiliride yorutulup kéliwatqanliqini tekitlidi.

Uyghur tili boyiche 2005-yildin bashlap musteqil halda mexsus kurslarni échip ishlep kéliwatqanlarning yene biri dilinur qasimowadur. Almatadiki sulayman demirel uniwérsitétining oqutquchisi, filologiye penlirining namzati d. Qasimowa mundaq kurslar aldida turghan mesililer heqqide toxtilip, shuni dédi: “Kurslarni bashlash üchün aldi bilen oqush qorallirini teyyarlash kérek. Shunglashqa men ‛Uyghur tilini musteqil ögitish‚ dégen kitab yézip chiqip, shuning asasida ders bérishke bashlidim. Méning derslirimge asasen chet'ellikler qatnishidu. Hazir bolsa bizning yashlirimizningmu ang-sewiyisi ösüp, Uyghur tilini öginiwatidu. Shexsen özümning aldigha qoyghan pilanlirimmu bar. Bu kurslar üchün oqush qorallirini teyyarlash.”

D. Qasimowa shundaqla Uyghur tiligha qiziqquchilar sanining köpiyish sewebini hemde ularning ichide bolupmu chet'ellik tetqiqatchilarningmu barliqini körsetti.
Melum bolushiche, hazir qazaqistanda, bolupmu Uyghurlar arisida ana tilini teshwiq qilish ishlirigha chong ehmiyet bérilmekte. Milliy sen'et ochaqlirining, metbu'atining, edebiyatining kélechiki ana tilining saqlinip qélishida, milliy mekteplerning mewjut bolushida ikenlikini yaxshi chüshen'gen qazaqistanliq Uyghurlar memliket teripidin yaritiliwatqan mumkinchiliklerdin toluq paydilinishqa tirishmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.