Oqush yéshigha toshmighan Uyghur perzentliri xitay tili we medeniyiti öginishke zorlanmaqta

Ixtiyariy muxbirimiz arslan
2014.01.13

Perzent terbiyisige ehmiyet bérip, ularni eqilliq, bilimlik we yaramliq qilip yétishtürüsh ata-ana we ustazlarning jümlidin jem'iyettiki her bir insanning arzusi we mes'uliyiti. Yéqindin buyan Uyghur diyaridiki oqush yéshigha toshmighan perzentler ana tili we milliy medeniyiti boyiche terbiyilinishtin mehrum qilinip, xitay ma'arip nazariti teripidin qosh tilliq yeslilerde oqushqa mejburlanmaqta.

“Tengritagh ”torining 2014-yili 7-yanwardiki xewiride bildürülüshiche, kucha nahiyiside 96 qosh tilliq yesli échilghan bolup bu yeslide oquwatqan 12 ming 200 neperdin artuq Uyghur perzentliri dölet tereptin heqsiz tamaq we süt bilen teminlen'genliki bildürüldi.

“Shinjang yilnamisi” dégen kitabning 2009-yilidiki sanida kuchaning omumiy nopusi 458 ming 400 déyilgen bolup, Uyghurlarning nopusini 402 ming 200 déyilgen idi.

Ismini ashkarilashni xalimighan bir Uyghurning bildürüshiche, hazir Uyghur diyarining her qaysi rayon, yéza bazar we kent, mehellilerde köp sanda qosh tilliq yesli échilghan bolup, oqush yéshigha toshmighan Uyghur perzentliri qosh tilliq yeslilerge mejburiy élinidiken, perzentlirini qosh tilliq yeslige bérishni ret qilghan Uyghur a'ilige iqtisadiy jehettin jerimane qoyulidiken. Qosh tilliq yesli sinipliridiki perzentlerge, quruq üzüm, badam, péchine-pirenik we süt qatarliq balilar yaxshi köridighan nerse-kéreklerni bérish arqiliq yeslige aktip kélishni qolgha keltüridiken.

Merkizi xelq radi'osi torining xewiride bildürüshiche Uyghur aptonom rayonining qosh tilliq yesli qurulushi 2008-yilidin bashlan'ghan bolup, xewerde mundaq déyilgen: dölet we shinjang Uyghur aptonom rayoni 2008-yilidin bashlap 5 milyard yüen meblegh sélip shinjangning qosh tilliq yesli qurulushini yolgha qoyghan idi, buning ichide 2 milyard 100 milyon yüen 2237 qosh tilliq yeslini yéngidin sélish we kéngeytip sélishqa ishlitildi, qalghan qismi az sanliq millet balilirining tamaq toluqlimisi, hökümet ishliri xirajiti, yürüshlük esliheler, qosh til oqutquchilirining ma'ashi qatarliqlargha ishlitildi.

Til terbiyisini qanche burun berse, shunche ünümi bolidu. Ma'aripshunaslar ademning ömride qobul qilidighan terbiyiliri ichide bowaq mezgilidiki terbiye eng muhim, shunga ata-anilar ashu mezgilde balining eqliy we jismaniyitini tereqqiy qildurush üchün barliq amal-charilerni ishqa sélishi kérek dep qaraydiken.

Psixologlarning qarishiche, ata-anilar balilarning til terbiyisige alahide ehmiyet bérip, ularning til iqtidarini tawlashqa bala kichik waqtidin bashlapla tutush qilip, balilargha köp gep qilip bérish bilen birge ularni sözlitish, geplirini anglap bérish we köprek sirdishish arqiliq ulargha oy-pikrini dadil ipadilesh pursiti yaritip bérish kérek.

“Xelq tori”da élan qilin'ghan, ayshemgül abduréshitning “Til terbiyisi balilarning eqlini échishqa paydiliq” dégen maqaliside körsitilishiche, balilargha til terbiyisi bérishte, aldi bilen ana tilni pishshiq öginishtin bashlap, andin ikkinchi bir tilni öginishke dalalet qilish kérek. Chünki ana til her qandaq ana til muhitida tughulup ösken bir bala üchün eng awwal uchrishidighan, öginidighan we igileydighan til. Hazir jem'iyette chet'el tili we xitay tili öginish dolqunining ewj élishigha egiship, ana tiligha étibar bermey, “Peqet xitay tili we in'gliz tili ögen'gendila, kéreklik adem bolup, chiqish yoli tapqili bolidu” deydighan qarashlar bar. Bundaq qarashlar bir qisim ottura, bashlan'ghuch mektep oqughuchiliri arisida ana tilini toghra yazalmasliq, ana tili asasi ajiz bolush, sewiyisi töwenlep kétish, netijide ana tilini qalaymiqan qollinish, teleppuzi toghra bolmasliqtek aqiwetlerni keltürüp chiqarmaqta.

Maqalide yene mundaq déyilgen: ana til sewiyisining ikkinchi bir tilni igileshke biwasite tesir körsitidighanliqi, yeni adem aldi bilen ana tilida tepekkur qilidighanliqi üchün ana tili asas qilinidighan terbiye shekli balilarning eqliy qabiliyitini oyghitishqa, ularning tepekkur we til iqtidarini tereqqiy qildurushqa paydiliq ikenliki delillen'gen ispattur. Balilar adette mektepke kirishtin burun, etrapidiki ana til-medeniyet muhitida dunyani bilish asasida shekillen'gen uqum we qimmet sistémisini wujudigha mujessemleydu. Boshluq qanche chong bolghanséri bilish da'irisimu shunche kéngiyip baridu, eger bu chaghda balilarni ana tilni ishlitishtin chekligende, ularni tashqi dunya bilen baghlaydighan birdinbir boshluq étilip qalidu-de, balilarning dunyani bilish iqtidari cheklimige uchraydu. Eger deslepki terbiyini ana tilda bashlap, shu til arqiliq bilish dunyasigha yol achqanda, balilar sirliq dunyaning tektinimu chongqurlap körüsh pursitige na'il bolalaydu, bu bilimler ularning ikkinchi tilni igilishige zor yardemde bolupla qalmastin, ikkinchi tilni igilesh ünüminimu östüridu.

Biz, xitayning Uyghur diyarida qosh tilliq yesli ma'aripini kücheytkenlikining asasiy meqsiti we qosh tilliq yesli ma'aripining Uyghur perzentlirige körsitidighan eks tesirliri toghrisida pikir-qarashlirini élish üchün istanbuldiki sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyiti tarmiqida échilghan ana til yesli sinipta uzun muddet ders bergen Uyghur ziyaliy munewwer özUyghur xanim bilen söhbet élip barduq.

Munewwer özUyghur xanim, xitay da'irilirining türlük usullarni qollinip Uyghurlarni assimilyatsiye qilishta muweppeqiyet bolalmighandin kéyin emdi Uyghur perzentlirini assimilyatsiye qilish üchün Uyghur diyarining her qaysi rayon, yéza bazar we mehellirige keng kölemde atalmish qosh tilliq yesli qurup, Uyghur perzentlirini assimilyatsiye qilish meqsitide xitay tili we medeniyiti ögitishni ching tutuwatqanliqini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.