Қазақистандики уйғур яшлири келәчәктә ана тилини сақлап қалаламду?

Ихтиярий мухбиримиз ойған
2017.08.09
Ana-til-murasimdin-korunush.jpg Хәлқара ана тил күнигә беғишланған мурасимда хатирә сүрәт. 2015-Йили, алмата.
RFA/Oyghan

Мәлумки, 2014-йили рәсмий органлар елан қилған мәлуматларға қариғанда, қазақистандики уйғурлар сан җәһәттин 246 миң 777 нәпәр болуп, бәшинчи орунни игилигән иди. Улар асасий җәһәттин алмата шәһири вә алмата вилайитигә қарашлиқ җамбул, талғир, әмгәкчиқазақ, уйғур вә яркәнт наһийилиридә, андин қалса, җәнубий қазақистан вилайитигә җайлашқан. Қазақистандики уйғурлар болупму өткән әсирниң 60-йиллиридин башлап өз мәктәплирини ечип, пәрзәнтлирини ана тилида оқутушқа муйәссәр болған иди. Қазақистан мустәқиллиқ алған дәсләпки йилларғичә мәмликәттики 60тин ошуқ мәктәптә 30 миң әтрапида уйғур оқуғучилири билим алған. Лекин кейинки йилларда уларниң сани бара-бара азийип, һазирқи күндә 15 миңға чүшүп қалған.

Бүгүнки күндә уйғур яшлириниң ана тилиға болған мунасивити қандақ? улар келәчәктә өз ана тилини сақлап қалаламду? уларниң ана тилини сақлап қелишиға немиләр тосалғу болуватиду?

Қазақистандики уйғур миллий маарипи бойичә мәсилиләрни тәтқиқ қиливатқан тәшкилатларниң бири “уйғур мәктәплирини қоллаш фонди” ниң рәиси, русийә тәбиий пәнләр академийисиниң мухбир әзаси алимҗан һәмрайефниң қаришичә, уйғур яшлириниң өз ана тилини сақлап қелиш яки сақлап қалалмаслиқ мәсилиси бүгүнки күн тәртипидә турған муһим мәсилиләрниң биридур. Қазақистандики оттура билим бериш мәктәплиридә оқуватқан уйғур пәрзәнтлириниң 62 пирсәнти башқа тилларда, болупму рус тилида оқуватмақта.

У мундақ деди: “кеңәш иттипақи дәвридә қазақистан җумһурийитидә рус тилиниң орни наһайити юқири дәриҗидә иди. Рус тилида кәсип игиләш җәмийәттики муһим бир хизмәтләргә айланған дәвр болди. Бу, қош тиллиқниң ақивити иди. Бүгүнки күндә қазақистанниң шараитида қазақ хәлқиниң 80-85 пирсәнти рус тилини яхши билиду. Әмма рус тиллиқларниң бари-йоқи 10-15 пирсәнти дөләт тилини билиду. Биз қазақ тилини толуқ қоллаймиз, чүнки бу дөләт тили. Уйғур тилини сақлап қелиштиму дөләт тилиниң орни алаһидә. Болупму, шәһәр вә шәһәр әтрапидики мәһәллиләрдә вәзийәт сәл еғиррақ.”

А. Һәмрайефниң билдүрүшичә, аһалиниң көпчилики өз балилирини рус тиллиқ мәктәпләргә беридиған болса, әтики күндә уйғур әдәбиятиға вәкиллик қилидиғанларниңму, ана тилида сөзләйдиғанларниңму азийип кетидиғанлиқини көрсәтти. У өзбекистан вә қирғизистандики шараит түпәйли уйғур мәктәплириниң ечилмиғанлиқини, улар билән селиштурғанда қазақистанда уйғурлар үчүн бар мумкинчиликләрниң яритилғанлиқини оттуриға қойди. А. Һәмрайеф шундақла рус тилида билим алған балиларниң миллий өрп-адәтләрдин, миллий аң-сезимдин, миллий пурақтин йирақлишип, маңқуртлуққа муптила болидиғанлиқини әскәртип, йәнә мундақ деди: “тилимизда қелиплашқан бу шараит кеңәш иттипақидин қалған бир мәсилә. Мустәқиллиқ алғандин бери миллий мәдәнийитимизниң пайдисиға яхши бир өзгириш йүз бәрди, дәп ейталмаймиз. Болупму 2000-йилдин кейин, омумән нурғунлиған балиларниң уйғур мәктәплиридин чиқип кетиш җәряни йүз бәрди. Ата-анилар уйғур мәктәплиригә балилирини бәрмәйдиған яққа өтти. Әмма, уйғур җамаитиму қарап олтурмиди. Бу мәсилидә дөләтму бизни қоллиди. Көплигән җайларда "немишқа өз ана тилиңларда оқумайсиләр, шунчилик шараит яритиливатқанда өз ана тилиңларда билим алсаңлар болмамду" дәп бизни қоллиған қазақ зиялийлириму көп болди. Шуниңға қаримай, миллий маарипимиз иҗабий тәрәпкә қарап йүзләнмәйватиду. Бу вәзийәт бизни тәшвишләндүрүватиду.”

Сүлейменоф намидики шәрқшунаслиқ институти уйғуршунаслиқ мәркизиниң илмий хадими халминәм мәсимова қазақистандики алий оқуш орунлирида қазақ тилидики бөлүмләр барғансери көпийиватқан болсиму, рус тилида билим алғучиларниң көпләп сақлинип келиватқанлиқини, бу бөлүмләрдә қазақ, рус, өзбек, уйғур, түрк вә башқиму милләтләр вәкиллириниң барлиқини билдүрүп, мундақ деди: “һәқиқәтәнму совет дәвридә рус тилиниң тәсир даириси күчлүк болған иди. Мәсилән, алий оқуш орунлириниң өзинила алидиған болсақ, у йәрләрдә қазақ вә рус бөлүмлири болсиму, рус тилида билим алған оқуғучиларниң сани көпрәк болған. Қазақистандики әң алдинқи қатардики алий оқуш орунлириниң бири болған абай намидики қазақ педагогика институтиниң филологийә факултети йенидики уйғур бөлүмидә билим алған уйғур балилири уйғур тили вә әдәбиятини ана тилида оқуса, қалған барлиқ пәнләрни рус тилида оқуған. Һазирқи вақиттиму алий оқуш орунлириға чүшкән уйғур балилири асасий җәһәттин рус тилидики бөлүмләрни таллап еливатиду. Буниң бир нәччә сәвәблири бар. Мән ойлаймәнки, бу, биринчидин, рус тилиниң тәсир даирисиниң мушу күнгичә күчлүк болуп қеливатқанлиқида. Иккинчидин, мутәхәссислик бойичә рус тилидики әдәбиятларниң һәм интернет бәтлиридики материялларниңму көпинчә рус тилида болушида. Үчинчидин, аһалиниң аң-сезимида мушу күнгичә рус тилида оқуса, йираққа бариду дегән чүшәнчиниң қелиплишип қелишида.”

Х. Мәсимованиң ейтишичә, уйғур яшлири, болупму шәһәр ичидә бир-бири билән көпинчә рус тилида муамилә қилиду. Уйғур тилиниң сақлинип қелишида пәқәт ана тилидики мәктәпләрла әмәс, бәлки уйғур аилилириму муһим рол ойниши лазимдур. У, уйғур аилилиридә рус тилиниң сақлинип қелишиниң ана тилини раваҗландурушқа, уйғур тилидики мәктәпләрниң көпийишигә сәлбий тәсир йәткүзидиғанлиқини алаһидә тәкитлиди. Униң ейтишичә, уйғур миллий маарипиниң келәчики, омумән уйғурларниң милләт сүпитидә мәвҗут болуши һәр бир аилигә, ата-аниға бағлиқ болмақта.

Алмата шәһәрлик уйғур итномәдәнийәт мәркизи йенидики “анилар кеңиши”ниң рәиси әхтирим әхмәтова уйғур тилида билим алидиған балилар саниниң азийип кетиватқанлиқиға қаттиқ әпсуслинидиғанлиқини билдүрүп, мундақ деди: “рәсим-қаидә, өрп-адәтлиримизни сақлап қалидиған мана мушу уйғурчә оқуватқан яшлар дәп ойлаймән. Һазир адәмниң ичи көйидиған йери, уйғур тилиниң бара-бара азийип кетиватқини. Илгирики тәрбийә оюнлириму һазир йоқниң орнида.”

Ә. Әхмәтованиң пикричә, һазир яш иҗадкарлар өмәклириниң қурулуши һәм уларниң паалийити ана тилини сақлап қелишқа иҗабий тәсирини йәткүзүши мумкин. У, ана тилини сақлап қелиш үчүн тил вә әдәбият муәллимлириниң, йигит башлириниң вә башқиму милләтпәрвәр шәхсләрниң аһалә арисида көпрәк тәшвиқ ишлирини йүргүзүши лазимлиқини, ана тилисиз келәчәктә миллий өрп-адәтләрни сақлап қелишниң мумкин әмәсликини, той-төкүн вә нәзир-чирағлардики чиқимни қисқартип, уларни миллий маарипни, мәдәнийәтни раваҗландурушқа сәрп қилишниң муһимлиқини билдүрди.

Ә. Әхмәтова сөзини давам қилип, йәнә мундақ деди: “балиларни һечқачан гунаһкар демәймән. Һәммә хата чоңларда, ата-аниларда, алимларда. Милләтниң тәқдирини йешидиған у аң-сезими бар инсанлар. Мәдәнийәт мәркәзлиримиздә җан-дили билән милләт үчүн ишләйдиған адәмләр йиғилған болса, бу башқичә болатти.”

Игилишимизчә, һазир қазақистанда җумһурийәтлик уйғур етно-мәдәнийәт мәркизи һәм униң вилайәтлик, шәһәрлик һәм наһийилик шөбилири, ондин ошуқ җәмийәтлик тәшкилатлар өз ишлири бойичә паалийәт елип бериватмақта. Мәзкур бирләшмиләрниң зор көпчилики алмата шәһиригә орунлашқан. Шундақла уйғур зиялийлириму асасий җәһәттин мушу шәһәрдә истиқамәт қилмақта.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.