Uyghur teshkilatliri da'irilerning Uyghur tilini ma'ariptin siqip chiqarghanliqini eyiblidi

Muxbirimiz méhriban
2017.08.08
qosh-til-yesli-dolet-bayriqi-oginish.jpg Uyghur rayonidiki melum bir “Qosh tilliq” yeslide xitay dölet bayriqi bilen xitay dölet gérbini xitayche toghra teleppuz qilishqa zorlan'ghan 3-4 yashliq Uyghur bala.
Social Media

Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining bu yil 1-séntebirdin bashlap toluqsiz ottura mektep we bashlan'ghuch mekteplerde xitay tili ma'aripini yolgha qoyushni belgilen'genliki heqqidiki uqturushi ötken jüme küni taratqularda ashkarilan'ghandin kéyin, ijtima'iy alaqe torlirida jiddiy inkas qozghighan idi. Chet'ellerdiki Uyghur teshkilatlirining mes'ulliri radiyomiz ziyaritini qobul qilip, xitay hökümitining Uyghur ma'aripini xitaychilashturushigha qarita naraziliq bildürdi. Ular ijtima'iy taratqularda jama'et pikri toplash, metbu'atlarda naraziliq bildürüsh, bayanat élan qilish, hetta birleshken döletler teshkilati, gherb démokratik dölet hökümetliri qatarliqlargha doklat sunush, erz qilish qatarliq köp yollar arqiliq pütkül yer shari xaraktérlik Uyghur til-ma'aripini qoghdash pa'aliyiti élip baridighanliqini bildürdi.

Yéqindin buyan ijtima'iy alaqe torlirida Uyghur diyarining xoten qatarliq jaylirida 1-séntebirdin bashlap, dölet tili ma'aripi namida mekteplerde xitay tili ma'aripini yolgha qoyush uqturushi chüshürülgenliki toghriliq uchurlar tarqalghan idi.

Radiyomiz éniqlash dawamida, mezkur uqturushning Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazariti teripidin bu yil 7-ayning 5-küni herqaysi wilayet‏, oblastlargha tarqitilghanliqi we 1-séntebirdin bashlap toluqsiz ottura mektep we bashlan'ghuch mekteplerde yolgha qoyush belgilen'genliki ashkarilan'ghan we Uyghur tilining ma'arip sistémisida cheklinishi ijtima'iy alaqe torlirida we chet'ellerdiki Uyghur ziyaliyliri arisida jiddiy munazire qozghighan idi.

Bu heqte pikir bayan qilghan analizchilar, da'iriler yolgha qoyghan atalmish “Dölet tili ma'aripini omumlashturush” belgilimisining xitay hökümitining özi élan qilghan “Milliy aptonomiye qanuni” gha xilap qilmish ikenlikini tekitlep, buni Uyghur qatarliq yerlik xelqlerge qaritilghan milliy assimilyatsiye siyasitining ashkara yolgha qoyulushi dep eyibligen idi.

Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining 2017-yilliq 10-nomurluq höjjiti namida élan qilin'ghan “Aptonom rayonning mejburiyet ma'aripi basquchidiki qosh til oqutushi derslik orunlashturush layihesi” namliq uqturushta éniq qilip: “2017-Yili 9-ayning 1-künidin étibaren bashlan'ghuch we toluqsiz ottura mekteplerning birinchi yilliqidin bashlap, barliq dersler dölet ortaq til-yéziqi arqiliq ötilidu, shuning bilen bir waqitta mezkur milletning edebiyat dersliki qoshumche ötilidu” déyilgen.

Bügün chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliridin, merkizi gérmaniyediki dunya Uyghur qurultiyi, amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi we amérika Uyghur birliki qatarliq teshkilat mes'ulliri ziyaritimizni qobul qilip, bu teshkilatlar namidin naraziliq bayanatliri teyyarliniwatqanliqini bildürdi.

Dunya Uyghur qurultiyining bash katipi dolqun eysa ependi qurultay namidin naraziliq bayanati élan qilish bilenla cheklenmestin, belki xitay hökümitining Uyghur ma'aripini yoqitish siyasiti heqqide dunya Uyghur qurultiyi qatarliq teshkilatlarning birleshken döletler teshkilati, yawropa parlaménti qatarliq xelq'ara teshkilatlargha doklat yollashning zörürlükini tekitlidi.

Dolqun eysa ependi sözide, xitay da'irilirining Uyghur ma'aripini xitaychilashturush siyasitini xitay hökümitining özi élan qilghan aptonomiye qanunighimu xilap bolghan jinayi qilmish dep eyiblidi.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining mes'uli ömer qanat ependi, bir milletning mewjut bolushida til we ma'aripni saqlap qélishning muhimliqini tekitlep, xitay hökümitining ma'aripni xitaychilashturush siyasitining Uyghur millitini millet süpitide yoqitishqa urunush qilmishi ikenlikini bildürdi, u mezkur teshkilat teripidin teyyarliniwatqan naraziliq bayanati we doklatta konkrét pakitlar arqiliq bu mesililer otturigha qoyulghanliqini bildürdi.

Uyghur amérika birlikining mes'uli élshat hesen ependi xitay da'irilirining Uyghur milliy ma'aripini xitaychilashturush siyasitini 10 nechche yildin buyan “Shinjang sinipliri” we “Qosh tilliq ma'aripni omumlashturush” namida yürgüzüp kéliwatqanliqini bildürüp, bu qilmishlirigha xelq'ara jama'et pikri toplash, kishilik hoquq teshkilatliri we gherb démokratik döletlirining jiddiy diqqitini qozghashning zörürlükini bildürdi.

Melum bolushiche, xitay da'iriliri 2000-yildin bashlap xitay ölke, sheherliride shinjang toluq ottura siniplirini achqan bolup, xitay ölke, sheherliridiki shinjang toluq ottura sinipliri 14 ölkidiki 45 sheher 93 mektepni qaplighan. 2000-Yildin 2016-yilghiche shinjang sinipi namidiki yataqliq mekteplerge jem'iy 90 ming 20 oqughuchi qobul qilin'ghan. 2016-Yili yil axirighiche 46 ming neper oqughuchi bu mekteplerni pütküzgen. Nöwette oquwatqan oqughuchilar kölimi 34 mingdin ashqan. Xitay taratquliridin xelq tori, tengritagh tori qatarliqlarning 8-awghust yeni seyshenbe künidiki xewiridin melum bolushiche, 2017-yilliq oqughuchi qobul qilish 7-awghust ayaghlashqan bolup, bu yil xitay ölkiliridiki shinjang toluq ottura siniplirigha 9880 neper oqughuchi qobul qilin'ghan.

Halbuki, xitay da'iriliri 2006-yildin bashlap Uyghur diyaridiki bashqa millet tilidiki mekteplerni xitay mekteplirige qoshuwétip atalmish “Qosh tilliq mektepler” ni qurup, xitay tilliq oqutushni bashlighan. Xitayning hökümet taratqulirida élan qilghan uchurlargha qarighanda, da'iriler ötken 5 yil ichide, “Yézilarda 9 yilliq mejburiy ma'aripni omumlashturush” namida, tengritaghning jenub-shimalidiki yézilardiki yesli, bashlan'ghuch we ottura mekteplerge 60 ming neper “Qosh tilliq oqutquchi” qobul qilghan. Nöwette Uyghur diyarida yézilardiki qosh tilliq yesliler tézlikte köpeytiliwatqan bolup, xitayning “Shinjang géziti” ning 2017-yil 4-iyul xewer qilishiche, bu yil awghustning axirighiche Uyghur diyarining jenubiy qismidiki üch wilayet, bir oblast tewesidiki yézilarda yéngidin tesis qilin'ghan 4387 qosh til yesliside oqush bashlash qarar qilin'ghan. Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazariti ötken yili dékabirdiki bayanatida Uyghur élida qosh tilliq yeslilerde oquwatqan oqughuchi sanining 2 milyondin ashqanliqini, qosh tilliq yesli omumlishish nisbitining 90 pirsentke yetkenlikini bildürgen.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining mes'uli ömer qanat ependining qarishiche, xitay da'iriliri bu yillarda Uyghur teshkilatliri we xelq'ara jem'iyetning eyiblishige qulaq salmay, Uyghur ma'aripini peydin-pey yoqitish siyasitini dawamlashturuwatqan bolsimu, emma xelq'ara jama'et pikri arqiliq xitay hökümitige dawamliq bésim qilsa yenila melum ünümge érishkili bolidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.