Abduréhim tursun-deslepki ottura esir Uyghurlirining pelsepiwi pikirliri témisida doktorluq unwan alghan tunji Uyghur alimi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2013.09.19
Uyghurlarning-pelsepiwi-pikirliri-pelsepe-abdurehim-tursun.jpg Abdurehim tursunning 2002-yili, qirghizistan “Ilim” neshriyati neshr qilghan rus tilidiki kitabi “Deslepki ottura esirlerdiki Uyghurlarning pelsepiwi pikirliri”.
RFA

Melumki, Uyghur milliy pelsepiwi pikirliri tarixini tetqiq qilish türkshunasliq ilmi, jümlidin Uyghurshunasliqtiki köp küch serp qilishqa toghra kélidighan nahayiti muhim bir sahedur. Mezkur sahe boyiche mexsus ilmiy tetqiqatlar mukemmelliki jehettin hazirghiche téxi öz derijisige yetkini yoq. Gerche bu sahede Uyghur diyari we ottura asiya jumhuriyetliride bezi tetqiqatlar élip bérilghan bolsimu, ular téxi sistémilishish we qatlamlishish derijisige yetmidi. Bir pütün Uyghur pelsepiwi pikirliri tarixi nahayiti uzun musapini we köp tereplimilik mesililerni öz ichige alidighan uniwérsal we ayrim tetqiqat témiliri bilen tolghan.

Uyghurlarning omumiy pelsepiwi pikirliri tarixining eng muhim bir dewri islamiyettin ilgiri, yeni buddizm dewridiki pelsepisi bolup, bu Uyghur ejdadlirining buddizm étiqadi dewridiki ijtima'iy, siyasiy, exlaq, éstétik, tebi'et qarishi qatarliq dunya qarashlirini öz ichige alidu. Bu sahe Uyghurshunasliq ilmide téxi hazirghiche az tetqiq qilin'ghan sahe bolup hésablinidu.

Sabiq sowét ittipaqi dewride bir qisim sherqshunas alimlar Uyghurlarning buddizm dewridiki medeniyiti, sen'iti, tili we siyasiy hayati heqqide tetqiqat élip barghan bolsimu, biraq mexsus Uyghur buddizm pelsepiwi qarashlirini tetqiq qilishqa téxi dégendek qedem basalmighan idi. Bu sahege tunji bolup, yenila Uyghur alimliri özliri qedem basti.

Yéqinda ürümchide tuyuqsiz qozghalghan késellik sewebidin yash Uyghur alimi abduréhim tursun 40 yéshida alemdin ötti. Bu peqetla Uyghur diyaridila emes, belki chet'ellerde yashawatqan Uyghur alimliri, jama'etchiliki üchünmu chong yoqitishtur. A. Tursun meyli ottura asiya Uyghurliri we yaki Uyghur diyaridiki Uyghurlar bolsun, ene shularning ichide tunji bolup bu sahe boyiche mexsus tetqiqat élip bérip, xelq'ara ölchem boyiche pelsepe doktori (Ph.D) Ilmiy derijisini alghan idi.

Almuta dölet uniwérsitétining dotsénti, filologiye penliri doktori ruslan arziyéf ependi abduréhim tursunning ilmiy ijadiyitining qimmiti we ehmiyiti heqqide toxtilip, uning tetqiqatlirigha yuqiri bahar berdi hem uning téximu köp netijilerni qolgha keltüridighan chaghda waqitsiz hayattin ketkenlikidin epsuslan'ghanliqini bildürdi.

A. Tursun 1973-yili Uyghur diyarining uchturpan shehiride dunyagha kelgen bolup, baliliq chéghi shu yerde ötken. Uchturpan, aqsu we ürümchi qatarliq sheherlerde bashlan'ghuch, ottura, téxnikom we aliy melumat alghan a. Tursun 1997-yili qirghizistan jumhuriyiti milliy penler akadémiyisining pelsepe we qanunshunasliq institutigha aspirantliqqa qobul qilindi. Bu jeryanda u qirghizistan penler akadémiyisining akadémiki, Uyghurlar ichidin chiqqan tunji pelsepe doktori, proféssor eziz narinbayéf rehberlikide Uyghurlar we ottura asiya xelqlirining pelsepiwi pikirliri hem uning tarixi toghrisida mexsus tetqiqat élip bardi. Deslepte u ikki yil mabeynide xenzuche-Uyghurche terjimichilik kespini tügitip, in'giz we rus tillirini ögendi. Shuni alahide tekitlesh kérekki, u yilliri Uyghurlar we bashqimu xelqlerning tili, edebiyati, tarixi, medeniyiti heqqide köpligen menbeler rus tilida bolghanliqtin, e. Narinbayéf öz shagirtigha rus tilini mukemmel öginish telipini qoyghan idi. Shunglashqa a. Tursun bu jehette ajayip tirishchanliqini namayish qildi. Bara-bara u w. Radlof, s. Malof, w. Grigoryéf, w. Bartold, l. Tugushéwa, a. Bérnshtam, s. Klyashtorniy, d. Wasilyéf, l. Gumilyéf, d. Dmitriyéf, l. Qizlasof qatarliq meshhur alimlarning emgekliri bilen yéqindin tonushush imkaniyitige ige boldi.

A. Tursun peqet bishkekla emes, belki almata we ürümchi kutupxaniliridimu ishlep, bu jeryanda u rus, qazaq, özbék, Uyghur, qirghiz, xenzu we gherb mutexessisliri bilen tonushup, öz-ara tejribe almashturdi. Bolupmu yash alim rusiye, qirghizistan, qazaqistan, özbékistan penler akadémiyiliri bilen zich munasiwet ornatti. Derweqe öz aldigha qoyghan meqsetke érishish üchün u tinmay izdendi, yeni qedimki Uyghur tili we yazma yadikarliqliri, deslepki we kéyinki ottura esirlerde, yéqinqi zamanda ötken Uyghur we türkiy ediblerning eserliri we ulardiki pelsepe hem dunya qarashliri boyiche sistémiliq rewishte tetqiqat ishliri élip bardi. U shundaqla ottura asiya, sherq we gherb, qedimki yunan, islam, rusiye pelsepe pikirlirining tarixi, Uyghur we bashqimu xelqlerning döletchilik, ijtima'iy, siyasiy, exlaq, éstétik qarashliri saheliri boyichimu köp izdendi.

Mushundaq tirishchanliqlar a. Tursunning 2002-yili qirghizistan penler akadémiyisining mexsus dissértatsiye yaqlash kéngishide “Deslepki ottura esirler Uyghur pelsepiwi pikirlirining kélip chiqish menbesi we éwolyutsiyisi (buddizm pelsepisi matériyalliri asasida)” namliq ilmiy emgikini muweppeqiyetlik yézip chiqishigha türtke boldi.

A. Tursun köpligen ilim dergahlirida ötken ilmiy muhakime yighinlirigha doklat bilen qatniship, Uyghur pelsepe pikirlirige a'it muhim mesililerni kötürdi. U “Deslepki ottura esir Uyghurlirining pelsepiwi pikirliri” monografiyisining (bishkek, 2002-yil), “Turpan idiqutluqi dewridiki Uyghur mutepekkurlirining éstétikiliq qarashliri”, “Turpan idiqutluqi dewridiki Uyghur mutepekkurliridiki étikiliq köz qarashlar heqqide izdinish” qatarliq bir qanchilighan ilmiy maqalilerning aptoridur.

Qirghizistan penler akadémiyisining akadémiki, proféssor, abduréhim tursunning ustazi eziz narinbayéf öz oqughuchisining waqitsiz wapat bolghanliqini anglap, tolimu epsuslan'ghanliqini bildürdi. U, oqughuchisining talanti we tirishchanliqigha yuqiri baha berdi hemde uning zor tirishchanliq bilen axiri dissértatsiyisini püttürüp, ghelibilik yaqilighanliqini tekitlidi. Narinbayéf eyni waqitta dissértatsiye sorunigha dangliq alimlar, proféssorlar qatniship, abduréhim tursun'gha doktorluq unwani bérishni qarar qilghanliqini eslidi.

A. Tursun shundaqla qirghizistan dölet uniwérsitétining sherqshunasliq fakultétida xenzu tili we xenzu pelsepisi boyiche derismu yürgüzgen idi. U ilmiy tetqiqat élip bérishtin tashqiri terjimichilik pa'aliyiti bilenmu shughullandi. Uyghur diyarining bir qatar klassik we zamaniwi ediblirining shé'iriy eserlirini rus tiligha terjime qilip, 2001-yili ularni tunji qétim ayrim toplam süpitide neshr qildi.

Ziyaritimizni qobul qilghan akadémik, pelsepe penliri doktori, proféssor eziz narinbayéf we filologiye penliri namzati ruslan arziyéf merhum heqqide eslimilirini otturigha qoydi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.