Abduxaliq Uyghur néme üchün özige “Uyghur” dégen texellusni talliwalghan?

Ixtiyariy muxbirimiz qutlan
2013.03.18
abduxaliq-uyghur-kitab-305.jpg Ataqliq sha'ir abduxaliq Uyghurning almatada neshr qilin'ghan kitabi. 2011-Yili awghust.
RFA/Oyghan

Bu yil 13-mart Uyghur xelqining 20-esirdiki ot yürek sha'iri, milliy qutulush inqilabida yash hayatini teqdim qilghan millet serxili abduxaliq Uyghur wapatining 80 yilliq xatire künidur.

Sha'ir ötken esirning bashlirida milliy héssiyati urghup turghan bir yürüsh yalqunluq shé'irliri bilen milliy munqerzlikning patqiqida tépirlawatqan Uyghur xelqige hörlük we milliy qediriyetning texirsizlikini hés qildurdi. Milletning wujudigha chirmalghan qulluq kishenlirige ot achti. Abduxaliq Uyghur hayattin ötüp 80 yil ötken bügünki künde Uyghur xelqi özining bu söyümlük sha'irini, tatarlarning milliy sha'iri abdulla toqay we wén'gr xelqining milliy musteqilliq yolida jan bergen milliy sha'iri sandur pitofining nami bilen bir qatarda qoyup yad etmekte.

Undaqta, sha'ir néme üchün özige “Uyghur” dégen namni texellus qilip talliwalghan?

Melumki, sha'ir yash chaghliridila taghisigha egiship soda-tijaret wasitisi bilen rusiye tewesidiki shemey, qazan, ornburg hetta moskwa we sankit-pétérburg sheherlirige qeder baridu. Rusiye burzhu'a inqilabidin kéyin qazan, qirim tatarliri bilen orta asiyadiki qérindash xelqlerde jiddiy rewishte oyghan'ghan milliy oyghinish dolqunini öz közi bilen köridu. Tatar jeditchiliri teripidin neshr qiliniwatqan “Waqit”, “Shura” qatarliq ortaq türki tilidiki gézit, zhurnallarni söyüp oquydu hemde uningda bésilghan Uyghurlargha da'ir maqalilerning chongqur tesirige uchraydu. Tatar sha'iri abdulla toqayning shé'irlirini yadlaydu. Bu heqte ilgiri ürümchidiki melum aliy mektepte oqutquchiliq qilghan, hazir yawropada yashawatqan tursun'ay xanim öz qarashlirini bayan qildi.

Öktebir inqilabidin kéyin sowét bolshéwiklar hakimiyiti orta asiyadiki türki tilida sözleshküchi qérindash xelqlerni parchilap ushshaq étnik türkümlerge bölidu hemde yéngidin qurulghan milliy jumhuriyetlerning chégralirini ayriydu. 1921-Yili iyunda tashkentte chaqirilghan tunji nöwetlik Uyghurlar qurultiyida abdulla rozibaqiyéfning teshebbusi bilen “Uyghur” dégen millet nami sowétlar térritoriyiside yashighuchi Uyghurlar arisida resmiy birlikke keltürülidu. Tursun'ay xanim sha'ir abduxaliq Uyghurning özige texellus tallashta mezkur yighinning rohidin ilham alghan bolushi mumkinlikini ilgiri süridu.

Tursun'ay xanim axirida, militarist yang zéngshinning “Ma'aripni bermeslik”, “Nadan qaldurush” we “Ishikni taqiwélish” siyasitini yürgüzüshi dawamida buruxtumluqta qalghan Uyghur xelqini oyghitish we ularning ügdigen qelbige chiragh yéqish arzusi sha'irning mezkur texellusni talliwélishining yene bir sewebi bolghanliqini tekitleydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.