Xitay hökümiti ilgiri Uyghur qedimki eserliridiki sezgür sözlüklerni özgertish heqqide mexpiy höjjet chüshürgen

Muxbirimiz erkin
2015.11.25
qurban-weli.jpg Qurban weli ependi budapéshtta échilghan “Dunya hon qurultiyi” da. 2010-Yili.
RFA/Qutlan

Qurban weli ependi 1980‏-yillirida Uyghur aptonom rayonluq qedimiy eserler retlesh, neshr qilish ishxanisining mudirliq wezipisini atqurghan bir arxé'olog. Bügün uning bilen ötküzgen söhbitimiz, hazirqi Uyghurlar bilen qedimqi tarim xelqlirining munasiwétini arxé'ologiyelik, insanshunasliq, tilshunasliq nuqtiliridin qandaq sherhilesh, xitayning bu mesilidiki siyasiti qatarliq mesililerge chétildi.

Muxbir: tarimdin chiqqan qedimqi jesetler nahayiti ghulghula qozghap keldi. Sizdin shu nersini sorap baqay, bu jesetlerbilen hazirqi Uyghurlar otturisida qandaq bir baghlinish qurushqa bolidu.

Qurban weli: bu so'alingiz nahayiti yaxshi su'al boldi. Burun Uyghurlar özimizmu ularni tonumayttuq. Bu tetqiqatning bashlinishi shiwétsiyelik bir arxé'olog 1934-yili birer yüzdek shundaq momyalarni qézip chiqqan. U stéyin emes, shiwétsiyelik arxé'olog déginim, worlak bérgmen. Bérgmen bu yerde nurghun nersilerni qézip chiqqan. U shuning ichidin bir jesetke kruren güzili, dep nam bergen. Bizge melum bolghan bir sir mushu yerdin bashlinidu.

Muxbir: bu quruq jesetlerning kimlikige kelsek, ular yawropa irqidiki yawropa xelqi, dégen qarashni köprek otturigha chiqiriwatidu. Emma ularning hazirqi zaman Uyghurlar bilen bolghan baghlinishigha siz qandaq xulase chiqirisiz?

Qurban weli: 2009‏-yili u mumyalarning kimliki, yawropa irqigha mensup ikenliki éniq élan qilindi. Shuning bilen birge Uyghurlarningmu DNA alametliri mushu jesetler bilen oxshaydighanliqi, türkler we özbeklerningmu shulargha yéqin ikenliki élan qilindi. Démek, ashu medéniyetlik xelq Uyghurlarning ejdati ikenliki pen arqiliq ispatlandi.

Muxbir: bu yerdiki u xelqler qaysi tilni sözlishetti, ularning yéziqi barmiti? öz waqtida aptonom rayonluq arxé'ologiye tetqiqat orni kichik miren güzili, kichik bowaqning jesetlirini amérikigha élip kélip bir qanche muziyda körgezmige qoyghanda, pénsiliwaniye uniwérsitétining proféssori, xitayshunas wiktor méyyér, “Bu jesetler tuxrilar, ular tuxri tilini qollan'ghan” dégen xulasini chiqardi. Siz qétilamsiz bu xulasige?

Qurban weli: bu nahayiti yaxshi so'al boldi. U ademning dégini bilen hazir éniqlinip bolghan bezi pakitlarda azraq perq bar, emma perq chong emes. Mesilen, xotendin qeshqerghiche bolghan jaylarda sak tili qollan'ghan. Ularning chirayimu bekrek yawropaliqlargha oxshaydu. Emdi kuchardin qarashehergiche bolghan jaylarda tuxri yéziqi(tili) qollinidu. Lopnurdin cherchen, niyigiche bolghan jaylarda karushti yéziqi hem tuxri yéziqi qollinidu.

Yuqiriqi yurtlarning hemmiside qedimqi buddizmning sansékrit yéziqini qollan'ghan. Lékin mahmut qeshqiri dewrige kelgende bu jaylardiki ahalilerning hemmisi Uyghur dégen nam astigha uyushup bolghan.

Muxbir: démek, tarim oymanliqidiki xelqlerning Uyghurlishishi, bu qaraxanilar xanliqining qurulushi bilen emes, u ming yillargha sozulghan bir jeryan denga?

Qurban weli: shundaq, shundaq. Bizning buninggha nahayiti köp ispatlirimiz bar. U tillarda türkiy tillargha oxshaydighan nurghun atalghular bar. Sansékrit tilida bar, karushti tilida bar. Bu, türkiy tillarda sözlishidighan xelqler bilen sak, karushti tillirida sözlishidighan xelqlerning alliqachan medeniyet almashturghanliqi, öz-ara birlishishke qarap yol alghanliqini bildüridu.

Muxbir: hazirqi bizning Uyghurlarning DNA sini tekshürgende qedimqiy tarimliqlarning tipi qanchilik nisbetni igileydu?

Qurban weli: her qaysi yurtlarning oxshimaydu. Bezilirining 30%, bezilirining 40%, bezilirining 60% ni igileydu. 60% Ni köprek qeshqer, xoten qatarliq yurtlardikiler igileydu.

Muxbir: siz bu qétimqi yighinda Uyghur aptonom rayonluq partkom we hökümetning siz qedimiy eserler retlesh, neshr qilish ishxanisida ishlewatqan waqtingizda chüshürgen bir mexpi'i höjjitini ashkarilidingiz. Shu waqittiki u höjjetlerde bir qanche xil körsetme barken, qedimiy eserlerni qandaq retleshke da'ir. Siz u körsetmilerning qaysini ijra qilghantingiz?

Qurban weli: men tyanshen toghrisidiki maqalini yézip, uning tengritagh ikenlikini éniqlighandin kéyin, pütün Uyghur ziyaliyliri buni qobul qildi, shuning bilen u tengritéghigha aylandi. Uningdin kéyin men muziyda saqliniwatqan tarim wadisidin tépilghan yéziqlarning türini éniqlap chiqtim. Mushundaq 1-2 ishni qilghandin kéyin ular méni sörep, aptonom rayon'gha yötkep apardi. Apirip sen, mushu qedimqi eserler ishini qilisen, dep shu ishni manga tapshurdi.

Emel-unwanimni élan qilghan shu waqitning özide bir parche xet keldi. U xetni men oqup bolghandin kéyin élip kétidighan xet. Köchürüwélishqa bolmaydu, u höjjet qilip tarqitilmaydu, u bir qet'iy mexpiy, deydighan shundaq bir höjjet. Hazir oylisam dölet mexpiyetliki, dégen shuken.

Muxbir: qandaq mexpiyetlikken u?

Uningda 4 kishining testiq imzasi bar, biride, herqandaq az sanliq milletning qedimqi eserliridiki xitay, türkistan dégen sözlerni junggo, xenzu, shinjang, dep özgertish buyrulghan. Yene birside, qedimqi eserler neshr qilinip bölgünchiler paydilinip ketse, jinayet bolidu, déyilgen. Üchinchiside bolsa, namuwapiq atalghulargha izahat bérip, eynen neshr qilish otturigha qoyulghan. 4-Ademning yolyoruqida, merkezningkini ijra qilish kérek, déyilgen. Shuning bilen men merkezningkini ijra qildim.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.