Adalbért: bizning Uyghurlardin öginidighan nersilirimiz bariken

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2014.02.04
qeshqer-heytgah-305.png Qeshqer hétgah jamesi
RFA/Qutluq

Gérmaniyelik ressam adelbért 24-yanwar myunxén shehiride bashlighan üch heptilik resim körgezmisining béshida Uyghurlarni tonushturdi. U 31-yanwar küni ötküzülgen “Qeshqer: yipek yolidiki yekshenbe bazar” namliq körgezme esnasida Uyghurlar heqqide toxtilip “Bizning Uyghurlardin öginidighan nersilirimiz barken” dédi.

Gérmaniyede chérkaw we meschitlerge resim sizish bilen tonulghan ressam adalbért ependi myunxén shehiride yashaydighan bolup, üch perzentning atisi bolghan bu kishi ilgiriki yilliri asiya, afriqa we yawropa elliride uzun'gha sozulghan sayahetlerde bolghan. Sayahet mezgilliride namratchiliq, késellik we her xil bextsizliklerge giriptar bolghan kishilerni süretke tartip, qanche ming parche süret toplighan. Uning éytishiche, u jahandiki bextsizliklerge yoluquwatqan kishilerge öz hésdashliqi hem yardimini yetküzüp, rohiy jehettin özige ozuq tépishni ghaye qilghan. U bu xil bextsizliklerge yoluqquchilargha a'it süretler körgezmisi arqiliq gérmaniyede jama'et pikri hasil qilish, mumkin bolghan teqdirde i'ane jem'iyetliri berpa qilip, ajizlargha emeliy yardemde bolush meqsitide bu qétimqi körgezmini bashlighan. 31-Yanwar küni ötküzülgen “Qeshqer: yipek yolidiki yekshenbe bazar” namliq körgezmisige Uyghurlargha a'it yüz parchidin artuq resimni kirgüzgen.

Biz bir bölük Uyghurlar körgezme zaligha kirip, resim körgezmisige daxil bolghan qanche onlighan kishiler qatarida chong ékranda körsitiliwatqan Uyghurlarning süretlirige köz yügürttuq. Resimlerde qeshqerdiki yekshenbe bazarda ulagh sodisi qiliwatqan namrat déhqanlarning bichare qiyapetliri we solghun simaliri eks etken bolup, adalbért ependi chüshenche bérish dawamida “Bu xelq bu qeder namrat bolghan bilen, ularning bésiwélin'ghan zémini hésabsiz bayliqlargha tolghan” dédi.

Ressam adalbért ependining bildürüshiche, uning bu körgezmige qatnashturghan Uyghurlargha a'it resimliri bundin 10 yil ilgiri tartilghan iken. U gérmaniyening qanuni boyiche, tartqan süretlirini sürette eks etken kishilerning ijaziti bolmighach öz waqtida élan qilalmighan. Netijide, 10 yil saqlap, bu qétim 136 parche süretni körgezmige tallighan. Uning Uyghur wetinige bérip qélishimu tasadipiyliqtin bolghan. Eslide tibetke yol alghan adalbért ependi, xitay hökümitining tosalghusi bilen tibetke kirelmey, hindistandin pakistan'gha ötüp, pakistandin qeshqer arqiliq béyjinggha bérip yurtigha qaytmaqchi bolghanda, Uyghur medeniyitining qedimiy böshüki bolghan qeshqer diqqitini tartqan. U qeshqerning qedimiy alahidilikliri közge chéliqidighan “Yekshenbe bazar” namliq yéza igilik, charwa mehsulatliri baziri toghriliq anglap, bu bazarda qanche yüz parche süret tartqan. U bu heqte toxtilip “Mana bu süretlerdiki kishiler yawropaning 19-esirdiki halitini eslitidu” dédi. Halbuki, bu 21-esirdiki Uyghurlar idi. U bu bazarda közige chéliqqan kishilerning shunchilik tüz, shunchilik tebi'iylikini körüp, yüreklirining yayrap ketkenlikini éytip “Insanlar özining esli insaniyliqi bilen yashisa neqeder yaxshi-he?”dédi.

Ressam adalbért ependining ziyaritimiz dawamida tilgha élishiche, uning Uyghurlarni ziyaret qilishi xitay hökümiti tereptin cheklimige uchrighan. Shundaq bolushigha qarimay, u Uyghurlar toghriliq bezi nersilerni anglighan we öz közi bilen körgen. Siyasiy söhbetke yéqin turushni xalimighan adalbért ependi, qeshqerdiki ziyariti mezgilide özini Uyghurlarning örp-adetliridiki güzelliklerning jelp qilghanliqini eskertti: “Uyghurlar öz ‏-ara dostane xelq bolupla qalmay, bir ‏-birige bek méhribanken. Bir kishi késel bolup yétip qalsa, uni 70-80 kishi yoqlap kélip hal-ehwal soraydiken. Meniwi jehettin ozuq béridiken. Meniwi ozuqning tébbiy dorilardinmu muhim ehmiyetke ige ikenliki tekitlinidighan gérmaniyede bundaq güzel exlaq yoq. Biz bu yerde késel bolup qalsaq éléktirik eswaplargha baghlinip yatimiz. Uyghurlardek ölgüche béshimizda turup halimizgha yétidighan kishilirimiz yoq. Bizning Uyghurlardin öginidighan nersilirimiz barken” dédi u.

Uning bildürüshiche, nurghunlighan ishsiz Uyghur yashlirining chet'ellerge chiqip ishlesh, yerlishish arzuliri bariken. Yene nurghunlirining chet'ellerde bilim ashurush istekliri bariken. Emma ular bu meqsetlirige yételmeydiken. “Eslide ular, bunchilik eqelliy heq-hoquqlardin behrimen bolalishi kérek idi” dep sözini dawamlashturghan adalbért ependi yene, Uyghur xelqining küni éghir bolsimu, ularning özliri térighan yerlik köktatlarni, méwe-chiwilerni yéyeleydighanliqini, gérmaniyiliklerdek parnikta ösken sün'iy yémeklikler bilen ozuqlanmaydighanliqini, Uyghur wetinidiki temlik tebi'iy méwilerni gérmaniyedin tapqili bolmaydighanliqini eskertti. U sözide, Uyghur yashlirining öz ata -aniliri bilen bir a'ilide turidighanliqidek exlaqidin köp söyün'genlikini, gérmaniye yashliriningmu ata-aniliri bilen birge yashishini tewsiye qilidighanliqini tekitlidi. Sözining xatimiside, u Uyghurlarning herqandaq shekildiki pa'aliyetlirige aktipliq bilen qatnishishni xalaydighanliqini, qolidin kelgen herqandaq yardemni Uyghurlardin ayimaydighanliqini bildürdi.

Körgezme ariliqida, bu yerge qedem teshrip qilghan qanche onlighan tamashibin'gha Uyghurlar heqqide chüshenche bérish zörüriyiti tughuldi. Nurghun kishiler Uyghurlar heqqide anglighan bolsimu, Uyghurlarning nöwettiki weziyiti toghriliq xitay hökümiti teshwiq qilghandin bashqa nersini bilmeydighanliqini éytishti. D u q ijra'iye komitéti re'isi dolqun eysa ependi özi alghach kelgen Uyghurlargha munasiwetlik matériyallarni méhmanlargha tarqitip bergendin kéyin, nöwettiki Uyghur weziyitining xitay hökümiti dewatqanning del eksiche ikenlikini tilgha élip, xitayning Uyghur ilida yürgüzüwatqan zulum siyasiti toghriliq etrapliq melumat berdi. U söz témisini xitayning sherqiy türkistanni 1949-yili bésiwalghandin bashlap, hazirqi qosh tilliq ma'arip, pilanliq tughut, dawamlishiwatqan xitay dölet térrori, milliy assimiliyatsiyining her türlük wehshiy usullirighiche kéngeytip, körgezme ehlining diqqitini chekti.

31-Yanwar küni kech sa'et yette bilen bashlan'ghan bu körgezme sa'et on'gha qeder dawamlashti. Ressam adalbértning bu körgezmisi bolsa 7-féwralghiche dawamlishidiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.