“Zémin bolmay turup, hayatliq bolmaydu-xitay hökümitining Uyghur élidiki ékologiyilik muhitni qoghdash herikitini basturushi”

Muxbirimiz irade
2016.07.20
qurghaqchiliq-exlet-uyghur-muhit.JPG Qurghaqchiliq we exlet döwisi bilen oralghan ürümchi shehirining yiraqtin körünüshi. 2012-Yili yaz.
RFA/Qutlan

Bügün amérikidiki Uyghur kishilik hoquq programmisi “Zémin bolmay turup, hayatliq bolmaydu-xitay hökümitining Uyghur élidiki ékologiyilik muhitni qoghdash herikitini basturushi” mawzuluq yéngi doklatini élan qildi. Bu doklatta, mezkur organning Uyghurche, xitayche we in'glizche tillarda élan qilin'ghan tetqiqat matériyalliri we kishiler bilen élip barghan biwasite söhbetliri asasida Uyghur élidiki ékologiyilik muhitning bulghinishini téximu éghirlashturuwatqan mesilining xitay hökümitining Uyghur élidiki muhitni qoghdash herikitige qiliwatqan bésimi ikenliki yekünlep chiqilghan.

Uyghur élidiki muhitning bulghinish mesilisi közetküchilerning küchlük diqqitini qozghap kéliwatqan bir mesile. Xitay muhit mutexessisliri hem chet'ellik mutexessisler birdek Uyghur rayonidiki muhit bulghinishining jiddiyliki we buning aqiwetliri heqqide nurghun doklatlarni teyyarlap élan qilip kelgen hem shundaqla xitay hökümitinimu agahlandurghan. Biraq, Uyghur kishilik hoquq programmisi charshenbe küni élan qilghan doklatida asasliq xitay hökümitining Uyghur rayonidiki ékologiyilik muhit aktiwizmini yaki mundaqche éytqanda muhit mesilisini kün tertipke ep kélish herikitige qiliwatqan bésimini mulahize qilghan. Mezkur organning tetqiqatchisi hénriy shajéwiski bu heqte mundaq deydu: “Biz bu doklatta Uyghur élidiki muhit mesilisini, su menbelirining kémiyip kétish mesilisini tekitlesh bilen bir waqitta, asasliq xitay hökümitining Uyghurlarning muhitni qoghdash aktiwizimini basturush, jümlidin Uyghurlarning ékologiyilik muhitni qoghdashta körülüwatqan mesililerni tilgha élishini cheklesh, ularni jimiqturush heriketliri üstide merkezleshtuq.”

Doklatning kirish qismida mundaq dep bayan qilin'ghan: “Xitay hökümiti 1990-yillarning bashliridin bashlap, özining ottura asiyadiki siyasiy we iqtisadiy ornini mustehkemlesh üchün Uyghur rayonining istratégiyilik ornidin paydilandi we nurghun iqtisadiy siyasetlerni yürgüzdi. Bu siyasetler netijiside Uyghur éligha nurghun xitay köchmen köchürüldi we Uyghur élining ékologiyisige közge körünerlik derijide ziyan béridighan iqtisadiy siyasetler yürgüzüldi. Buning bilenla qalmay, xitay hökümiti yene 1964-yilidin 1996 yilighiche bolghan ariliqta nurghun qétim yadro qoralliri siniqi élip bardi. Bular keltürüp chiqarghan aqiwiti toluq bilinmigen bir waqitta ishenchlik pakitlardin yadro siniqi we bulghan'ghan tupraqning rayondiki ahalilerning saghlamliqigha apet xaraktérlik ziyan élip kelgenliki melum.”

Doklatta Uyghur élining ékologiyilik muhitini qoghdash mesiliside Uyghurlar yoluquwatqan mesile asasliq üch katégoriyege yighinchaqlan'ghan bolup, uning birinchisi, Uyghur rayonidiki yadro sinaqliri tüpeylidin bulghan'ghan tupraq we buning xelqning salametlikige keltürgen éghir ziyini. Ikkinchisi, hökümetning siyasetliri we uning su, hawa we tupraqqa körsetken tesiri, üchinchisi, xitay köchmenler mesilisi.

Hénriy shajéwiski ependining éytishiche, yadro sinaqliri sewebidin Uyghur élining bolupmu lopnur rayonining su we tupriqi éghir bulghinishqa uchrighan. Emma da'iriler hazirghiche bu heqte bir resmiy tekshürüsh élip barmighan. U mundaq deydu: “Bizning bu bölümde yorutmaqchi bolghinimiz yerliktiki xelqning hökümetning yadro siniqi sewebidin uchrighan ziyini hazirghiche téxi hökümetning étirap qilishigha érishelmiginidur.”

Doklatta yene mundaq déyilgen: “Xitay hökümitining yéza igiliki, iqtisad we shuningdek bashqa siyasetliri tüpeylidin Uyghur aptonom rayonida qalaymiqan zémin igilesh, Uyghurlarning zéminidin ayrilip qélishi, néfit we bashqa énérgiye menbelirining qalaymiqan échilishi, suning kémiyip kétishi, xitay köchmenlerning köpiyishi dégendek aqiwetlerni keltürüp chiqarghan.”

Hénriy ependi sözide, xitay hökümitining öz siyasetlirining Uyghur élidiki ékologiyilik muhitqa ziyan bériwatqanliqini inkar qiliwatqanliqini, shuning bilen bir waqitta Uyghurlargha öz zéminidiki muhitni qoghdash mesiliside héchqandaq söz heqqi yaki bu heqtiki qararlarni élish heqqi bérilmeywatqanliqini eskertti.

Doklatta bu heqte mundaq déyilgen: “Uyghurlarning hökümetning siyasetliri tüpeylidin kélip chiqqan muhit mesililirini tilgha élishi cheklenmekte. Bolupmu ularning yighilish we namayish qilish hoquqi basturulmaqta. Uyghurlar sherqiy türkistan zéminining ékologiyilik muhitigha munasiwetlik qararlarni élish basquchida orun bérilmeslik bilen bir waqitta ularning bu heqtiki bilimi we pikirliri nezerge élinmay kelmekte.”

Hénriy ependi radi'omizgha qilghan sözide xitay ölkiliridimu muhit bulghinish mesilisining mewjutluqini, emma yéqinqi yillardin béri xitay hökümitining ichkiri ölkilerde qattiq tedbirlerni élip, bu jehette körünerlik ilgirileshlerni hasil qiliwatqanliqi, mesilen, ichkiridiki kömür gazi zawutlirini taqap, uni Uyghur éligha yötkeshtek tedbirlerni éliwatqanliqini bildürdi. Biraq, u Uyghur diyari bilen xitay ichkiri ölkiliri arisidiki eng zor perqning ichkiri ölkilerdiki xitaylarning héch bolmighanda bu mesilini tilgha élip namayish qilalaydighanliqini, saqchilar bilen toqunushalaydighanliqini eskertti. U mundaq dédi: “Men bu heqte bir Uyghurdin ‛eger siler 3 Uyghur bir yerge kélip Uyghur élidiki ékologiyilik muhit bulghinish mesilisi heqqide namayish qilsanglar qandaq bolidu?‚ dep soridim. U manga ‛ bu mumkin emes, bir qanche Uyghur bir yerge kelsila hökümet buni gumanliq heriket, dep qaraydu‚ dédi. Yeni bu mundaqche éytqanda, hökümetning Uyghur élidiki muqimliqtin qattiq ensireydighanliqining netijisi. Eslide Uyghurlar choqum ékologiyilik muhit mesililirini kün tertipke ekélishi hem shundaqla hökümetning mes'uliyitini sürüshte qilalishi kérek idi. Shunga bumu muhit bulghinishining téximu éghirlap kétishini keltürüp chiqiriwatqan bir amil.”

Uyghur kishilik hoquq programmisi öz doklatida yuqirida tilgha élin'ghan mesililer asasida xitay hökümitige töwendiki tekliplerni sun'ghan. Ular, Uyghurlarning yerlikte ijra qiliniwatqan muhitqa munasiwetlik siyasetlerning békitilishide orun élishigha kapaletlik qilish, Uyghurlarning muhit bulghinishqa munasiwetlik uchurlargha érishish, bu heqte ammiwi sorunlarda munazire qilishigha ruxset qilinishi, Uyghurlarning yighilish, namayish qilish hoquqigha hörmet qilinishi, yéza igilikke da'ir siyasetlerde söz bérilishi, hökümet siyasetliri bilen Uyghur déhqanlirining menpe'eti mesiliside tengpungluqning saqlinishi qatarliqlarni öz ichige alidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.