Közetküchi we shahitlar: xitay némishqa misirdiki oqughuchilardin endishe qilidu?

Muxbirimiz shöhret hoshur
2017.07.20
misirda-uyghur-tutqun-xitay-shi-jinping.jpg Hejwi resim: xitayning ezherdiki Uyghur oqughuchilargha qol sélishi. Rebel pepper, 2017-yili 13-iyul.
RFA

Xitayning misirdiki Uyghur oqughuchilarni tarqitiwétish yaki yandurup ekétish üchün özining diplomatik küchini toluq ishqa sélishi, hetta bezi uchurlargha asaslan'ghanda, özining saqchi xadimlirini misirgha ewetküdek derijide weziyetke qol tiqishi, Uyghur jem'iyitide xitayning misirdiki oqughuchilardin endishisi heqqidimu oylinishlargha seweb boldi. Bu heqte pikir bayan qilghanlardin beziler, xitayning Uyghurlarning diniy kimlikini küchlendüridighan herqandaq bir weziyetke pütün küchi bilen qarshi turuwatqanliqini bildürse, beziler xitayning özliri Uyghur xelqige salghan zulumining aqiwitidin endishe qiliwatqanliqini ilgiri sürdi.

Buningdin üch aylar ilgiriki téléfon ziyaritimiz dawamida, yopurgha yekshenbe bazarda chet'elge chiqip ketken 17 kishi üstide qara tizimlik chiqirilghanliqi, bularning ichide köpinchisining misirda oquwatqanlar ikenliki delillen'gen idi. Ahaliler yene ezherde oquwatqan ibrahim memetning dadisi we akisining qamaqta ikenlikini ashkarilighan bolsa, ürümchidiki saqchilar ezher uniwérsitétini püttürgen doktor hebibulla toxtining tutqun qilin'ghanliqini delilligen idi.

Undaqta xitayning misirda oquwatqan oqughuchilardin endishisining yiltizi néme? bu so'alimizgha siyasiy közetküchi we ezher uniwérsitétining sabiq oqughuchisi jélil turan ependi mundaq jawab béridu: “Men misirda oquwatqan chaghlarda xitayning bu derijide bésimini hés qilmighan, chünki u chaghda sanimiz az idi, xitayning endishisi, bu yerdiki Uyghurlarning san jehettin köpiyishi bilen bashlandi. Men oquwatqan chaghlardimu xitayning nazariti bar bolghan bolushi choqum, emma közge chéliqqudek bolghan emes.”

Jélil turan ependi, xitayning misir heqqidiki endishisini, uning chet'eldiki Uyghurlar üstidiki endishisining bir parchisi dep qaraydu. Uning qarishiche, misirni boyun egdüreligini üchün, bügün misirdiki Uyghurlargha qol uzatti, meqsiti, bashqa jaydiki Uyghurlarghimu tehdit sélish.

Misirda bir yilche ilim tehsil qilghan we oqutquchiliq qilghan we xitayning qol tiqishi bilen misirdin ayrilishqa mejbur bolghan we nöwette türkiyede yashawatqan abdulla ependi, xitayning misirdiki oqughuchilardin endishisining özgiche sewebliri üstide toxtaldi.

Uning qarishiche, xitayning birinchi endishisi, misirdiki Uyghur oqughuchilarning din oquwatqan bolushi؛ ikkinchi endishisi, misirda toplan'ghan oqughuchilar sanining alahide köp bolushi, üchinchi endishisi bolsa, Uyghurlarning xitaygha qarshi heriketliri küchlinip méngiwatqan türkiye qatarliq döletlerge yéqin bolushi, tötinchisi bolsa, xitayning Uyghur xelqige özliri salghan zulumining tughdurush éhtimali bolghan aqiwetliri.

Abdulla ependi, özining ürümchidiki mezgilide xitay saqchiliri teripidin soraq qiliniwatqan chaghdiki bir di'alogni misal élip, diktatorlarning her waqit endishe ichide yashaydighanliqini ilgiri sürdi.

U yene, xitayning bu qétimqi misirdiki Uyghurlargha qol sélishini bir nuqtidin uning diplomatik küchi dep körsetse, yene bir nuqtidin xitayning ajizliqining, heqsizliqining yeni Uyghur rayonidiki hakimiyitining chürüklükining ipadisi dep qaraydighanliqini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.