Shi jinpingning partiye ichidiki mutleq orni uning siyasitige qandaq tesir qilidu?

Muxbirimiz erkin
2017.10.24
shi-jinping-19-qurultay.jpg Xitay dölet re'isi shi jinping xitay kompartiyesining 19-qurultiyining échilish murasimida söz qilmaqta. 2017-Yili 18-öktebir, béyjing.
REUTERS/Aly Song

Xitay kompartiyesining 24‏-öktebir axirlashqan 19‏-qurultiyi birdek qarar maqullap, shi jinpingning “Yéngi dewrdiki xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm idiyesi” ni kompartiye nizamnamisige kirgüzdi. Bu xitay kompartiyesining 1976‏-yili mezkur partiyining rehbiri maw zédong ölgendin buyan kompartiye rehbirining idiyesini mezkur partiyining nizamnamisige kirgüzüshidur.

Xitay kompartiyesi ilgiri déng shawping nezeriyisi, jyang zéminning 3 wekillik we xu jingtawning ilmiy tereqqiyat qarishini partiye nizamnamisige kirgüzgen. Biraq, bularning hemmisi idiye süpitide emes, nezeriye süpitide nizamnamigha kirgüzülgen idi. Uning idiyesining partiye nizamnamisige kirishi “Shi jinping idiyesi” zadi qandaq idiye?, dégen mesilidiki munazirilerni qozghidi.

Shi jinping özining “Yéngi dewrdiki xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm idiyesi” ni 18‏-öktebir kompartiye 19‏-qurultiyining échilish murasimida sözligen 3 yérim sa'etlik nutqida otturigha qoyghan. Analizchilarning bildürüshiche, “Shi jinping idiyesi” ning kompartiye nizamnamisige kirishi, uning partiye ichidiki mutleq hökümranliq ornigha wekillik qilidiken.

Biraq, shi jinpingning partiye ichidiki mutleq hökümranliq orni bezi xitay ziyaliylirida endishe peyda qilghan. Amérika nyuyork sheherlik uniwérsitétining siyasiy penler proféssori shyang mingning qarishiche, shi jinping pütün hoquqni özige merkezleshtürüp, xitayning hoquq tüzülmisidiki tengpungluqni buzup tashlighan.

Shya ming mundaq deydu: “Shi jinpingning hoquqni merkezleshtürüshi tüzülmidiki özgirishni peyda qildi. U xelq qurultiyining hoquqini, bash ministirning mes'ulluqidiki dölet kabinétining xelq qurultiyigha jawabkar bolush ramkisini asasen buzup tashlidi. U kompartiye bash sékrétarliq we dölet re'islikige ériship, emeliy hoquqini téximu ashurdi. Hazir pütün hoquq uning qoligha merkezleshti. U özining yéqinlirini asasliq hoquqlargha qoydi. Uning qolidiki hoquq bek küchlük bolup ketti”.

Shya mingning qarishiche, bundaq zor hoquqning bir kishige merkezlishishi xitay üchün intayin xeterlik iken. U buning xitaygha zor apetlerni élip kélidighanliqini bildürdi. Shya ming mundaq deydu: “Hoquqning merkezlishishi xitay üchün yaxshimu-yamanmu? méningche bu xitay üchün intayin yaman bir ehwal. Chünki, xitay jem'iyitining ijtima'iy we iqtisadi tereqqiy qilip melum derijide piship yétildi. Hazir uning iqtisadi jehettiki her xil murekkep krizislirini undaq qattiq qol wasitiler bilen hel qilghili bolmaydu. Belki, tüzülme islahati, hoquqni töwen'ge qoyup bérish, iqtisadqa arilishishni toxtitish qatarliqlar xitay méngishqa tégishlik yol. Biraq, shi jinping del uning eksini qiliwatidu. Eger u bu yolda méngiwerse, xitayning iqtisadi intayin qorqunchluq bir hanggha bérip qalidu. Bu xitaygha zor balayi'apet élip kélishi, chong sekrep ilgirilesh, chong acharchiliq, medeniyet inqilabi dewridikidek zor balayi-apetler kélip chiqishi mumkin”.

Xitay kompartiyesi 1976‏-yili maw zédong ölgendin kéyin, bir kishining mutleq rehberlikige xatime bérip, kolléktip rehberlik tüzümini yolgha qoyup kelgen idi. Biraq, analizchilarning bildürüshiche, bu qétimqi qurultayda hoquq shi jinpingning qoligha merkezliship, kolléktip rehberlik tüzümi ajizlidi.

Türkiye istratégiyelik chüshenchiler tetqiqat institutining xitay mesililiri mutexessisi doktor erkin ekremning körsitishiche, shi jinping kelgüside 5 yilda hazirqi siyasitini dawamlashturush, diktatoriliq yoligha méngish yaki siyasiy islahat élip bérishtin ibaret 3 yolning birini tallashqa mejburken.

Erkin ekrem: “Shi jinping hazirqi xitayda bar küchning hemmisini qoligha yighiwaldi. Mawning waqtidimu, u dölet, partiye we armiyidin ibaret 3 küchning hemmisini alalmighan. Biraq, shi jinping bu qétim uning hemmisini qoligha élish bilen birge, dölet xewpsizlik komitétiningmu bashliqi boldi. Pütün küchni qoligha yighqan adem néme ish qilidu? buning belki bir qanche éhtimalliqi bar. Birinchi, hazirqi siyasetni dawamlashturidu. Ikkinchi éhtimalliq, belki islahat élip bérishi mumkin. Emma islahat élip barghanda partiyege ziyan béremdu? dégen endishe peyda bolidu. Yene bir xil ehwal, hazirqi küchni yighip, diktatoriliq yoligha méngish. Lékin bu yolgha mangsa, bu xitayning parchilinip kétishige seweb bolidu” deydu.

Doktor erkin ekremning körsitishiche, shi jinping hoquqni qoligha yighiwalghan bolsimu, biraq uningda dunyani qayil qilghudek bir qimmet qarishi yoq iken. Erkin ekrem yene: “Bir adem yükselgenséri yalghuz qalghandek döletmu yükselgenséri yalghuz qalidu we düshmini köpiyidu. Bu reqiblerni qandaq bir terep qilish mesilisi otturigha chiqidu. Xitayning yer shari xaraktérlik chong döletlerde bolushqa tégishlik bir qimmet qarishi yoq. Gherb döletliride bu nerse bar. Lékin, xitayning otturigha qoyghan qimmet qarishining hemmisi sho'ar” deydu.

Qurultayning 24‏-öktebir axirqi künidiki yighinida wekiller xitay kompartiyesi merkizi komitéti we merkizi intizam tekshürüsh komitétining ezalirini saylap chiqqan. Shinxu'a agéntliqining xewiridin melum bolushiche, 7 kishilik yéngi siyasiy biro da'imiy komitétining shi jinping bilen li kéchyangdin bashqa da'imiy ezalirining hemmisi yéngilinip, wang yang, su jenshu, jaw léji, wang xuning, xen jéng jéng qatarliqlar siyasiy biyoro da'imiy komitétigha kirgen.

Proféssor shya mingning körsitishiche, kompartiye rehberlik qatlimidiki bu özgirish xitayning Uyghur rayoni siyasitide özgirishi bolmaydighanliqi, uning hazirqi qattiq qol siyasitini dawamlashturidighanliqini körsitidiken.

U mundaq deydu: “Men bashqilar qarighandek shi jinping chong hoquqni qoligha alsa, yaxshi ishlarni qilidu, xitayni démokratiyeleshtüridu, az sanliq milletler siyasitide erkinlishidu, dep qarimaymen. Men shi jinping hoquqni qoligha merkezleshtürse téximu esebilishidu, dep hésablaymen. Chünki, ular qolida chong hoquq bar, hoquq hemmini hel qilidu, dep qaraydu. Shunga, shi jinpingning ötken 5 yilliq ipadisi we hazirqi xahishidin qarighanda, uningda hoquqtin zeherlinish ehwali mewjut. Yeni u hem zor hoquqni tutup turghan bir hoquqdar shundaqla u qolidiki bu hoquqning qurbani. Shunga, qolidiki bu zor hoquq uni téximu esebiyleshtüridu, dep qaraymen”.

Doktor erkin ekremning qarishiche, xitayning Uyghur rayoni siyasitide chong özgirish bolmasliqining yene bir sewebi bu shi jinpingning “Yéngi yipek yoli pilani” bilen munasiwetlikken. Erkin ekrem, shi jinpingning özining “Yéngi yipek yoli” ni emelge ashurush üchün, “Sherqiy türkistan” da mutleq kontrolluqini ishqa ashurushqa éhtiyajliq ikenlikini bildürdi.

Chet'ellerdiki xitay axbarat wasitilirining bildürüshiche, bu qétimqi qurultayda Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari chén chü'en'goning siyasiy biyorogha kirishi muqerrerken. Bu heqtiki bezi xewerlerde yene, bu qétim siyasiy biyoro da'imiy komitétigha kirgen shangxey shehirining partkom sékrétari xen jéngning xitay memliketlik siyasiy kéngesh re'islikini üstige élip, yü jingshéngning ornigha desseydighanliqi, merkizi komitét “Shinjang xizmiti rehberlik guruppisi” ning mes'ulluqini atquridighanliqi ilgiri sürüldi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.