Xitayda Uyghurlardin kéliwatqan térror tehditi mewjutmu?

Muxbirimiz eziz
2017.04.17
xitay-herbiy-saqchi-terror-manewir.jpg Uyghur élida xitay qoralliq köchlirining térrorluqqa qarshi élip bériwatqan manéwiridin körünüsh.
CCTV

Yéqinqi türlük axbarat wasitilirining melumatlirigha qarighanda xitay da'iriliri Uyghurlar diyarida jiddiy rewishte saqchi we herbiy küchini ashuruwatqan bolup, xitay da'iriliri buning Uyghurlar arisidiki atalmish “Üch xil küch” ke, jümlidin térrorchilargha taqabil turushtiki zörür tedbirler ikenlikini tekitlimekte. Bu munasiwet bilen bir qisim mutexessisler bu heqte toxtilip, xitayda Uyghurlarning térror tehditi yaki emesliki heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.

Aldinqi ayda süriyediki qoralliq térrorchilar bilen alaqidar bolushi mumkin, dep qariliwatqan bir türküm Uyghur qoralliqlarning “Xitayda emdi derya kebi qan aqquzimiz” dégen mezmundiki sin körünüshliri torlarda peyda bolghandin kéyin xitay hökümiti buni “Uyghur térrorchilarning térrorluq heriketliri qozghaydighanliqi heqqidiki ispat” süpitide xitay bashqurushidiki herqaysi axbarat wasitiliride köplep tarqatti. Aridin uzun ötmey Uyghurlar diyarida térrorluq we bölgünchilikke qarshi siyasiy teshwiqatlar dolquni kötürülüp, buning eng yéngi pellisi 1-aprél élan qilin'ghan “Esebiylikke qarshi turush nizami” ning tarqitilishida yekünlendi.

“Dunya siyasitige baha” zhurnili bu munasiwet bilen amérikidiki jorj washin'gton uniwérsitétini proféssori shan robértsni ziyaret qilip, uning bu mesile heqqidiki közqarashlirini igiligen. Proféssor shar robérts bu mesile heqqide pikir qilip, Uyghurlar diyarida néme üchün qarshiliq heriketlirining otturigha chiqiwatqanliqini, bu heriketlerning bolsa xitay hökümiti teripidin “Térrorluq” dégen nam astida basturuluwatqanliqini chüshinishning muhimliqini tekitleydu.
Proféssor shan robértsning qarishiche Uyghurlarning xitaygha qarshi chiqishidiki sewebler köp qatlamliq bolup, buning biri Uyghurlarning “Öz wetinimiz” dep qarawatqan Uyghurlar diyarida öz teqdirini özi belgilesh hoquqining bolmasliqi iken. Uning pikriche xitay da'irilirining “Térrorluqni basturush” namidiki atalmish “Bixeterlik tedbirliri” bolsa mahiyette Uyghurlarning qelbidiki yarini téximu échishturuwatqan yene bir amil iken.

U bu heqte söz bolghanda xitay hökümitining 2001-yilidin bashlap yolgha qoyup kéliwatqan “Islam dini Uyghurlarni xitaygha qarshi térrorluq hujumi qozghashqa küshkürtmekte” dégen mezmundiki teshwiqat témisining on nechche yildin buyan xelqni qaymuqturup kéliwatqanliqini, mushu sewebtin Uyghurlarda eks etken herqandaq shekildiki naraziliqning ipadisini qilche ikkilenmestin térrorluqqa baghlash, shuningdek herqandaq shekildiki islam dinigha da'ir pa'aliyetlerni esebiylikke we térrorluqqa baghliwélishtek bimenilikning sadir boluwatqanliqini alahide tekitleydu.

Uning qarishiche, bu xil tedbirler Uyghurlar diyarida xelqni basturushni meqset qilghan “Bixeterlik muhiti” ni barliqqa keltürgen, buningdiki muhim nuqta bolsa dölet méxanizmining Uyghurlarni idare qilishigha merkezleshken. Buning bilen Uyghurlarning herqandaq herikiti nazaret astigha élinip, Uyghurlardin chiqqan herqandaq mezmundiki siyasiy sada böshükidila tunjuqturuwétilgen. Uyghurlarning bu ehwallar sewebidin kélip chiqqan naraziliqi bolsa Uyghurlarning zorluq bilen qarshiliq körsitish heriketliride ipadilen'gen. Uningche bu xildiki “Achchiqini chiqirish” heriketlirining yuqiri pellisi süpitide 2009-yili yüz bergen “5-Iyul weqesi” ni körsitish mumkin iken. U bu heqte toxtilip mundaq deydu:
“Méningche bu yerdiki mesile shuningdiki, hazir barghanséri köpligen kishiler epsusluq ichide mewjut mesililerni ipadileshte mushu xildiki zorawanliq usulini tallashqa mejbur boluwatidu. Yene mushu seweb tüpeylidin barghanséri köp sandiki Uyghurlar öz wetinini terk étip chet'ellerge chiqip qoralliq heriketlerge arilishishqa yüzliniwatidu. Buni bolsa xitay hökümiti Uyghurlarning chet'ellerde térrorluq guruppilirigha qatnashqanliqi heqqidiki hékayiler qatarida bazargha séliwatidu. Shunga buninggha tarix nuqtisidin qatlamlar boyiche qarighinimizda shundaq déyishke boliduki 1990-yillardin bashlap xitay da'iriliri tedrijiy yosunda bu rayondiki bixeterlik tedbirlirini kücheytishke bashlidi. Emma ötkenki tarix shuni ishare qiliduki bu xildiki bixeterlik muhiti héchqachan ijabiy netije élip kelgen emes, eksiche buningdin peyda bolidighini téximu jiddiylikke tolghan muhit we zorluq heriketliri boldi. Shunga bixeterlik tedbirlirini burunqidinmu kücheytkende ehwal yaxshilinidu, dep dep ishench qilishning héchqanche asasi yoq. Buningdin peqet téximu jiddiy bolghan muhit we téximu yükselgen zorluqtin bashqa nerse wujudqa chiqmaydu.”

Bu mesile heqqide dunya Uyghur qurultiyining qazaqistandiki alahide wekili qehriman ghojamberdi öz pikrini biz bilen ortaqliship, xitayning hazir xelq'aradiki omumi weziyet hemde süriyediki térrorchilargha qarshi heriketlerni suyi'istémal qiliwatqanliqini tekitlidi. Uning pikriche xitay “Térrorluqqa qarshi turush” dégen nam astida Uyghurlar diyaridiki herbiy we saqchi qoshunini zoraytish arqiliq Uyghurlargha qorqqaq sélishnimu meqset qilghan bolushi mumkin iken.

Bu xildiki ijtima'iy qorqunch peyda qilish hemde uning ijtima'iy ünümi heqqide proféssor shan robértis özining tolimu gumanda ikenlikini bildüridu. Uningche mesilini bu xil yosunda hel qilish tolimu hamaqetliktin bashqa nerse emes iken. U bu heqte toxtilip mundaq deydu:
“Buningda méning démekchi bolghinim, biz shinjang Uyghur aptonom rayonida ‛saqchi döliti‚ qurulushining toxtawsiz yüksilishi arqisida ghayet zor derijidiki bir ijtima'iy qorqunchning peyda boluwatqanliqigha shahit bolduq. Emma méningche omumen qilip éytqanda qorqunch peyda qilish mezkur rayon da'iriside mewjut boluwatqan jiddiylikni yumshitishning ünümlük usuli emes. Bu xildiki tedbirlerning yolgha qoyulushi emeliyette hökümetning Uyghurlarni kontrol qiliwatqanliqi hemde Uyghurlarni jazalawatqanliqini körsitip béridu. Halbuki medeniyet jehettiki bu xil qorqunch tuyghusi emeliyette weziyetni téximu yamanlashturuwetti.”

Xitay hökümitining “Uyghurlarning térrorluq hujumining aldini élish” dégen namda Uyghurlar diyarida esker we saqchilarni köpeytishi heqqide pikir qilghan qehriman ghojamberdi xitayning “Uyaqtin shepe bérip buyaqtin hujum qilish” dégendek shekilde özlirining “Bir belwagh-bir yol istratégiyisi” ni ongushluq emelge ashurushqa tirishiwatqanliqini hemde xitayning kelgüside ottura asiya rayonlirigha esker kirgüzüsh éhtimalliqinimu chetke qéqishqa bolmaydighanliqini alahide tekitlidi.

Proféssor shan robértsning qarishiche “Térrorluq” atalghusi bilen “Bixeterlik mesilisi” perqliq bolghan chüshenchiler bolup, bular hazir xitayda herqachan arilash qollinilmaqta iken. Emma “Térrorluq” ning hazirqi xelq'ara ölchimi boyiche qarighanda Uyghurlar diyaridiki zorluq heriketlirini “Térrorluq herikiti” dep bahalash tolimu gumanliq, shundaqla chek basmaydighan yekün iken. Gerche melum sandiki Uyghurlarning süriyede jeng qiliwatqanliqi hemme bilidighan pakit bolsimu ularning herikitini “Térrorluq maharetlirini meshiq qilish” dégendin köre “Da'imliq jeng heriketlirige ariliship qalghanliq” déyish toghriraq bolidiken. Uning qarishiche nawada süriyediki ashu Uyghurlar rastinila özliri dégendek xitaygha qaytip kélip xitay bilen urush qilishqa muweppeq bolalisa u halda ularni “Térrorchilar” déyish yaki “Erkinlik jengchiliri” dep atash tebi'iy yosunda herqaysi siyasiy guruhlarning öz ghayisi asasidiki siyasiy so'allar bolup qalidiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.