Президент доналд трампнң хитайға қилидиған зиярити диққәт билән көзитилмәктә

Мухбиримиз ирадә
2017.11.07
tramp-repiqisi-jenubiy-koreye.jpg Америка президенти доналд трамп рәпиқиси меланиа трамп билән асан һава армийиси базисини зиярәт қиливатқан көрүнүш. 2017-Йили 7-ноябир, җәнубий корейә. (Җәнубий корейә болса америка президенти доналд трампниң асия зияритидики иккинчи бекәт.)
AP

Америка президенти доналд трампниң асиядики 5 дөләткә қаратқан 12 күнлүк зияритиниң 3-бекити хитайға қилидиған зиярити чаршәнбә күни башлиниду. Бу зиярәт хәлқарада күчлүк диққәт қозғимақта. Чүнки, нурғун көзәткүчиләр униң хитайдики зияритигә қарап туруп трамп һөкүмитиниң асияға қаритидиған сияситини пәрәз қилиш мумкин, дәп қарайдиған болуп, американиң райондики шериклириму президент трампниң асия сәпәрлиридики сегналлириға йеқиндин диққәт қилмақтикән.

Америка президенти доналд трамп асиядики 5 дөләткә қаратқан зияритини алди билән японийә вә җәнубий корейәдин башлиди. Униң зиярити давам қиливатқанда хитай доналд трампқа берилгән бир сигнал қатарида, өзиниң ғайәт зор бир йәр қазғучисини дуняға ашкарилиди. “вал стрит журнили” ниң ейтишичә, “тийән күн” дәп аталған бу йәр қазғуч 17 миң тонна келидиған болуп, у “сеһирлик арал ясиғуч” дәпму атилидикән. У деңиз астини қезип, бир саәт ичидә 3 олимпик өлчимидики су үзүш көлигә тәң келидиған җайни қазалайдиған болуп, бу хитайниң җәнубий деңиздики қошна дөләтлирини әндишигә селиватқан һәм шундақла американиң райондики йетәкчиликигә биваситә риқабәт пәйда қиливатқан җәнубий деңиздики сүний арал қурулушлириниң йәниму күчәйтилидиғанлиқидин дерәк беридикән.

Америка президенти доналд трампниң хитайға қилидиған зиярити дәл, хитай дөләт рәиси ши җинпиң техи йеқинда аяғлашқан 19-қурултайда хитайниң “қудрәтлик” дөләт болуп, “йеңи ера” ға киргәнликини қайта-қайта тәкитлигән һәм шундақла униң күнсайин зорийиватқан иқтисадий, һәрбий күчи һәм шундақла униң игилик һоқуқ мәсилилиридики “муштумзор” позитсийиси униң асиядики қошнилирини қаттиқ биарам қиливатқан бир мәзгилгә тоғра кәлгән. Униң үстигә, трамп һөкүмити йеқиндин буян өзиниң баянлирида әзәлдин бери қоллинип кәлгән “асия-тинч окян” райони дегән аталғуниң орниға “һинди-тинч окян” райони дегән аталғуни алмаштуруп қоллинишқа башлиған болуп, бу аталғу йеқиндин бери американиң дипломатийә вә һәрбий әмәлдарлири тәрипидин көп қетим қоллинилған. Мәзкур аталғу өзгириши “америка хитайни мәркәз қилған тинч окян сияситини өзгәртидиғанлиқиниң ипадисиму?” дегән соални пәйда қилған. Мана бу юқиридики икки асаслиқ сәвәб түпәйлидин американиң асиядики иттипақчилири президент трампниң хитайға қаритидиған зияритигә наһайити күчлүк диққәт қилмақтикән.

Америкидики “ранд тәтқиқат җәмийити” ниң сиясий пәнләр тәтқиқатчиси, асия-тинч окян сиясәтлири тәтқиқат мәркизи муавин башлиқи доктор сикат херолд әпәндиниң ейтишичә, бу қетимқи учришиш арқилиқ икки дөләт мунасивитиниң қаттиқ яхши болуп кетидиғанлиқи яки йириклишип кетидиғанлиқиға баһа бәргили болмайдикән. У бизгә елхәт арқилиқ қайтурған җавабида мундақ дегән: “икки дөләт мунасивәтлири наһайити кәскин риқабәт һәҗмигә һәм шундақла һәмкарлиқлар билән толған. Мән президент трампни өзиниң баннон, наварро қатарлиқ хитай билән хәвпсизлик мәсилилиридә риқабәтлишиш тәрәпдари мәслиһәтчилири билән йүздә-йүз охшаш пикирдә дәп қаримаймән. Әмма мән униң иқтисадий мәсилиләрдә хитайға тутқан позитсийәсини обама һөкүмитидин чиң дәп қараймән. Шуңа икки дөләт арисидики иқтисадий мәсилиләр вақит ичидә башқа сүркилишләрни кәлтүрүп чиқириши мумкин”.

“вал стирт журнили” да бу һәқтә елан қилинған бир мақалидә көрситилишичә, президент трампниң хитайға қилидиған зиярити американиң ички сияситидә бәзи күчлүк муназириләр болуватқан, болупму униң сайлам паалийәтлиридики русийәниң тәсири үстидә тәкшүрүш башлитилған бир мәзгилдә елип берилған болғачқа асиядики шерик дөләтлири трампниң хитайни бундақ бир мәзгилдә зиярәт қилишидин әндишә қилмақтикән. Мақалидә мундақ дәп йезилған : “американиң райондики иттипақчилири американиң алдирақсан, қизиқ қан президенти трампниң хитайға берип, сабиқ президент никсонниң һәрикитини тәкрарлишидин яки мундақчә ейтқанда хитай билән йеқин һәмкарлиқ орнитип қелишидин әндишә қилмақта”.

Америка калифорнийә университети панома институти оқутқучиси доктор дру гләдней әпәнди бу һәқтә тохтилип, өзиниң президент трампниң зияритини алди билән японийә вә җәнубий корейәдин башлишини “мәнилик дәп қарайдиғанлиқи” ни билдүрди. У мундақ деди:
“мәнчә бу наһайити муһим бир зиярәт. Болупму униң хитайни әмәс алди билән японийә вә җәнубий корейәни зиярәт қилиши алаһидә диққәт қозғайду. Мәнчә президент трампниң японийә баш вәзири шинзо абе билән бир қанчә қетим учришип, йеқин мунасивәт орнитиши униң асия-тинч окян райониға қаритидиған сияситидики өзгириштин дерәк бериду. Униң үстигә трамп һөкүмити йеқиндин буян асия тинч окян райони дегән аталғуни ‛һинди-тинч окян‚ ға өзгәртти. Мана булар һәммиси сиясәт өзгиришиниң сигнали. Буниң билән бирликтә трамп хитай билән һәмкарлиқниму тәкитләватиду. Шуңа униң бу қетим хитайдики зияритидә “һинди-тинч окян” дегән аталғуни ишлитип-ишләтмәйдиғанлиқини көрүш бәк қизиқарлиқ болиду, дәп қараймән”.

Мәлум болушичә, һинди-тинч окян аталғуси әслидә һиндистан сиясәтчилири вә академиклири тәрипидин һидистан-японийә мунасивәтлирини шәрһләш үчүн қоллинилған. Бирақ кейин у обама һөкүмити тәрипидин техиму кеңәйтилип тинч окяндики күчләр тәңпуңлуқи сияситини ипадә қилған. Доктор сикат херолд әпәндиниң қаришичә, трамп һөкүмитиниң бу аталғуни қоллиниши һиндистанниң әһмийитиниң ешиши билән мунасивәтлик икән. У мундақ дегән: “мәнчә бу һиндистанниң ешип бериватқан әһмийитиниң тонулуши билән мунасивәтлик. Пәқәтла америка әмәс, японийә, җәнубий корейә вә австралийә қатарлиқ дөләтләр һәммиси хитайниң өзигә болған ишәнчи зорийиватқан бир пәйттә буниңға тақабил турушта һиндистанниң муһим рол ойнайдиғанлиқини тонуп йәтти. Бу шундақла йәнә америка вә хитай икки дөләт арисида район характерлик вә дуня тәртипигә мунасивәтлик риқабәт даирилири вә шундақла бир-биригә зит чүшәнчиләрдики артиштинму дерәк бериду.”

Президент доналд трамп вә ши җинпиң учришишида асаслиқ шималий корейә мәсилиси вә иқтисадий мәсилиләргә мәркәзлишидиғанлиқи тәхмин қилиниш билән биргә, трампниң йәнә, икки дөләт тиҗаритидики тәңпуңсизлиқ, пул қиммитини сүний контрол қилиш вә шундақла тор һуҗумлири мәсилисиниму тилға елиши мумкин икән. Әмма көзәткүчиләр президент трампниң бу зияритиниң америка иқтисадиниң гүллиниши үчүн американиң чоқум тинч окянда мәвҗут болуп туридиғанлиқини тәкитләш һәм шундақла американиң райондики иттипақчилирини хатирҗәм қилиш җәһәттин муһим әһмийәткә игә икән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.