Uyghur élide iqtisadiy tereqqiyattiki perq milliy qarshiliqqa türtke boluwatamdu?

Muxbirimiz erkin
2014.05.07
xelqaraliq-chong-bazar.jpg 5-Iyul ürümchi weqesining 4 yilliqi munasiwiti bilen kötürülgen qarshiliqlar bésiqturulghandin kéyin, xitay köchmenliri xelq'araliq chong bazargha kélip sayahet qilmaqta. 2013-Yili 5-iyul, ürümchi.
AFP

Bezi közetküchilerning qarishiche, Uyghur ilidiki milliy qarshiliqni ishqa orunlishishtiki kemsitish, Uyghur-xenzu arisidiki iqtisadiy tengpungsizliq qatarliq amillar keltürüp chiqarghan. Lékin, yene bezi közetküchilerning qarishiche, Uyghur mesilisi noqul iqtisadiy tereqqiyat mesilisi emes.

30-Aprél ürümchi wogzalida yüz bergen partlash weqesidin kéyin, xelq'ara axbarat wasitiliridin bashqa, shinxu'a agéntliqi qatarliq xitay hökümet axbarat wasitilirimu, Uyghur qarshiliq herikitining küchiyip kétishini keltürüp chiqarghan amillar heqqide pikir yürgüzülüshke bashlighan. Xitay axbaratida élan qilin'ghan bu heqtiki obzor we mulahizilerde, milliy naraziliqning sewebi iqtisadiy tengpungsizliqqa baghlap chüshendürülgen bolsimu, biraq xitay we chet'ellik mulahizichiler béyjing hökümitining “Shinjang tereqqiyat modéli” aqmighanliqida ortaq pikirge ige.

Shinxu'a agéntliqi élan qilghan bir obzorda, junggoning shinjang rayonidiki qulay térrorluq tehditi we milliy jiddiylik peyda qilidighan ijtima'iy mesililerni qandaq hel qilishimiz kérek? dep so'al qoyghan. Obzorida körsitishiche, bu so'alning jawabi nahayiti addiy. Yeni, tereqqiyat tengpungluqini tengshep, xelqning turmush süpitini yuqiri kötürüsh lazim.

Shinxu'a agéntliqining obzorida ilgiri sürüshiche, Uyghur ilining tereqqiyati asasen chong shirket we karxanilarni menpe'etdar qilghan. Buning netijiside, bayliq teqsimatidiki tengpungsizliq chongiyip, bu az sanliq milletler ariliship olturaqlashqan rayonlardiki milliy naraziliqning asasliq menbesi bolup qalghan.

Roytérs agéntliqi 7‏-may élan qilghan xewer analizida, Uyghur qarshiliq herikitining seweblirini tehlil qilip, ishqa orunlashturushtiki kemsitish, rayonning nopus qurulmisidiki özgirishi we buning Uyghurlarda peyda qilghan medeniyet jehettiki yeklinish tuyghusi küchiyip, bu naraziliq xenzularni nishan qilghan zorawanliq hujumgha aylan'ghanliqini ilgiri sürgen.

Roytérsning ilgiri sürüshiche, Uyghur ili mol tebi'iy bayliqqa ige we milyardlap dollar meblegh sélin'ghan rayon bolsimu, biraq bu mutleq köp qismi xenzularni menpe'etdar qilip, Uyghurlardiki naraziliqni kücheytip kelgen.

Biraq yene bezi analizchilarning qarishiche, Uyghur mesilisi noqul iqtisadiy tengsizlik mesilisi emes. Amérikida turushluq xitay weziyet analizchisi jang wéygo ependi, iqtisadi tengsizlik Uyghur mesilisidiki bir amil bolsimu, biraq uning siyasiy, kishilik hoquq, diniy erkinlik we bashqa jehetlerdiki nurghun mesililerge chétilidighanliqini bildürdi. Uning qarishiche, muqimliq siyasiti Uyghurlarning bu jehettiki heq-hoquqlirigha buzghunchiliqni kücheytip, toqunushni ulghaytip keldi.

Jang wéygo mundaq dédi: junggoning az sanliq milletlerni öz ichige alghan nurghun rayonliridiki her sahe ammisigha qaritilghan muqimliq méxanizmi ziddiyet we toqunushni kücheytip keldi. Emeliyette, bu özining nurghun ajizliqini körsitip berdi. Jow yongkang délosida bu toluq ashkarilandi. Shinjangdiki muqimliq éshini yeydighan siyasiy-qanun sahesi yaki milliy kadirlar alliburun menpe'et guruhigha aylandi. Shunga, birer ziddiyet yüz bergende hökümetning uninggha bildürgen ipadisi, emeliyette ularning awazi. Ular toqunush bolmisa, qalaymiqanchiliq yüz bermise, mewjut bolup turalmaydu. Chünki qalaymiqanchiliq kélip chiqsa, döletning ulargha béridighan meblighi köpiyidu. Bu kishiler buningdin menpe'etlinip kelgen. Ular jahan tinchip, bu siyaset özgerse, kéliwatqan menpe'ettin ayrilip qalimiz, dep ensireydu.

Biraq bezi analizchilarning körsitishiche, xitay hökümet axbarati Uyghur qarshiliq herikitining küchiyip kétishini keltürüp chiqarghan amillarni iqtisadi tengpungsizliqqa baghlap tehlil qilghan bolsimu, biraq mesilining sewebi heqqide pikir yürgüzüshke bashlighanliqining özi ijabiy tereqqiyat. Xitay hökümiti dawamliq iqtisadi tereqqiyat Uyghur ilidiki milliy jiddiylikni hel qilidu, dep qarisimu, biraq shinxu'a agéntliqi, junggo géziti qatarliq xitay axbarat epkarlirining obzorlirida, hökümetni “Térrorluq, bölgünchilik, diniy ashqunluqning iqtisadi seweblirini” hel qilishqa köprek küch chiqirishqa chaqirghan.

Lékin jang wéygo ependining qarishiche, Uyghur -xenzu arisidiki ziddiyetning yéqin arida yumshaydighanliqi, junggo hökümitining tedbir qollinip, toqunushni hel qilidighanliqi gumanliq. U: künming weqesini öz ichige alghan xenzu-Uyghur arisidiki toqunushning yumshaydighanliqi we siyaset jehette chong özgirish yüz bérish éhtimalliqini hazirche körüp yitelmidim. Délolar barghanche zoriyip, adem ölüsh ehwali barghanche köpiyiwatsimu, biraq ular özining siyasitini közdin kechürüsh ornigha, pozitsiyisini téximu qopallashturiwatidu. Ular bu paji'elerni oxshashla shu paji'eni keltürüp chiqarghuchilar qollan'ghan wasitilerni qollinip hel qilmaqchi boluwatidu.

Xitay hökümiti 30‏-aprél yüz bergen ‏ürümchi wogzalidiki partlash weqesige qattiq inkas qayturup, térrorluqqa qattiq basturidighanliqini élan qilghan. Xitay re'isi shi jinping, xitay amanliq küchlirini “Üzül késil heriket qollinip, térrorchilarni öz jayida tereddutsiz basturush” qa buyrughan idi. Biraq, jang wéygoning qarishiche, basturush mesilini hel qilmaydu. U, kompartiyening térrorluqqa qarshi turushni tekitlep, emeliyette, Uyghur-xenzu otturisidiki milliy ziddiyetni kücheytiwatqanliqini agahlandurdi.

U mundaq dédi: kompartiye bu nerse arqiliq milletler arisida, dinlar otturisida ziddiyet peyda qiliwatidu. Bu arqiliq u özi üstige élishqa tégishlik siyasiy jawabkarliqni bashqilargha dönggewatidu. Bu xil tedbir körünüshke nahayiti utuqluqtek we nahayiti qiziqarliqtek tuyulsimu, emeliyette, inchikilep qarisang bu ziddiyetning téximu ötkürlishishini keltürüp chiqiridu. Chünki, buning mentiqisi nahayiti addiy. Bu xuddi bir topqa oxshaydu. Siz topni astiraq tepsingiz, top qangqiydu. Qattiq tepsingiz top yiraqqa kétidu. Eger séning térrorluqqa qarshi tedbiring bolsa, bashqilarningmu térrorluq qilidighan tedbiri bar. Shunga, sen tedbir we siyasitingde peqet bir terepni oylap, qarshi terepni yaki pütkül jem'iyetning kötürüsh we berdashliq bérish küchini nezerde tutmisang, buning keltürüp chiqiridighan aqiwitini biz hemmimiz körduq.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.