Térror mutexessisliri Uyghur élidiki weqelerge jiddiy diqqet qilmaqta

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2013.12.26
korla-weqesi.jpg Korlidiki Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki toqunush tüpeyli, xitay saqchiliri teripidin etip öltürülgen Uyghur. 2013-Yili 7-mart, korla.
EyePress

Uyghur élidiki barghanséri köpiyiwatqan zorluq wasitilirige tayan'ghan weqeler yéqinqi bir qanche yildin béri xitay we chet'el térror mutexessislirining diqqitini chekmekte. Hemme birdek bu xil weqelerning bundin kéyin yilséri küchiyip baridighanliqini tekitleshmekte.

Yéqinda Uyghur aptonom rayonluq ijtima'iy penler akadémiyisi kelgüsi besh yilda Uyghur élida térrorluq weqelirining zor derijide artip baridighanliqini otturigha qoyghan. Xitay térror mutexessislirimu türlük analiz maqaliliride oxshash köz qarashni tekitlep, Uyghur élida bundin kéyin térrorluq hujumigha taqabil turushning zor derijide qéyinlishidighanliqini tilgha alghan.

Uyghur aptonom rayonluq jama'et xewpsizlik nazaritining 2012-yilliq xulase doklati bu qarashlarni quwwetleydighan bolup, doklatta Uyghur élida 2009-yilidin buyan her yili az dégende 100 qétimdin artuq bölgünchilik, térrorluq teshkilatining pash qiliniwatqanliqi tekitlen'gen. Xitay térror mutexessislirige bérilgen bu doklatta yene, térrorluq weqelirining barghanséri artip bériwatqanliqi, 2012-yili bir yil ichidila Uyghur élida 190 qétimdin artuq térrorluq weqesi yüz bérip, aldinqi yillardin zor derijide éship ketkenliki eskertilgen. Emma, Uyghur diyarida yüz bergen bu weqelerning xelq'ara metbu'atlargha ashkarilan'ghanliri 19 qétimgha yetmeydu.

2012-Yili Uyghur élida yüz bergen weqelerning xelq'aragha ashkarilinip tesir qozghighanliri: 28-féwral qaghiliqta yüz bergen “Bext yoli weqesi”, 8-mart küni korla tawuzchi yézisida yüz bergen pida'iylar bilen saqchilar arisidiki toqunush, 29-iyun xotende yüz bergen ayropilan bulash weqesi, 1-öktebir qaghiliqta yüz bergen xitay herbiy gazarmisigha motosékilitliq hujum qilish weqesi qatarliqlar bolup, weqede qanche onlighan xitay saqchi, eskerliri, puqraliri we Uyghur pida'iyliri ölgen idi. 2013-Yili bolsa téximu köp we tesirlik weqeler bolup ötti.

D u q mu'awin re'isi ümid agahining éytishiche, Uyghur wetinide bu xildiki weqelerning köpiyishige xitay hökümiti sewebchi bolmaqta. Uning bildürüshiche, Uyghur diyarida barghanséri köpiyiwatqan qarshiliq heriketlirini tetqiq qiliwatqan hindistanliq térror mutexessisliri Uyghurlarning qarshiliqi xitay hökümitini Uyghurlargha qaratqan siyasitini özgertishke mejburliyalaydu, dep qarighan.

Yéqinda xitayning “Yiraqqa nezer zhurnili” da élan qilin'ghan “Shinjangda ötken yili 200 qétimgha yéqin zorawanliq weqesi yüz berdi, sherqiy türkistanchilarning singip kirish pilani ashkarilandi” namliq maqaliside térror mutexessislirining tili bilen, bundin kéyinki yillarda Uyghur élida térrorluq weqeliri san we salmaq jehette ilgiriki yillardikidin zor derijide éship kétidighanliqi ilgiri sürülgen. Maqale 28-öktebir küni xitayning yürikide yüz bergen tyen'enméndiki partlitish weqesini yip uchi qilghan asasta yézilghan. Maqalide aptor,nurghun xitaylarning hazirgha qeder térrorluqni amérikidiki yaki yawropadiki weqeler dep qarap kelgenlikini, osman hesen, ayali gülqiz we anisi quwanxandin ibaret bir a'ilidin üch Uyghurning tyen'enménni partlitishi, térror hujumining pütün ichkiri xitayghiche yétip kelgenlikini ispatlaydighanliqini bayan qilghan. Xitay merkizi hökümiti besh adem ölgen, 40 adem yarilan'ghan bu weqe sadir bolghan küni, tyen'enménni partlatqan kishilerge chétishliq dep, Uyghur ilidin hüsenjan hoshur, gülnar toxtiniyaz, yüsüp hoshurniyaz, büwijennet abduqadir, yüsüp ehmet qatarliq besh Uyghurni qolgha alghan.

Jama'et xewpsizlik nazaritining doklatida körsitilishiche, Uyghur élida weqe sadir qiliwatqan pida'iylarning mutleq köpchiliki 80-yillar we 90-yillardin kéyin tughulghan yashlar bolup, zor köp sandiki weqeler yekke heriket qilghuchilar yaki kichik guruppa bolup uyushqan kishiler teripidin élip bérilghan. Xitay jama'et xewpsizlik uniwérsitétining térror mutexessisi méyi jyenmingning éytishiche: hazirqi zaman térrorluqining tipik alahidilikliridin biri؛ xelqning térrorluq weqelirige jelp qilinishidur. Uning bildürüshiche, térrorchilar bilen puqralarni perqlendürüsh imkani yoq. Qoligha qoral élip heriketke ötkende, u térrorchi, qoralni tashlap xelq ichige kirip ketkende, u addiy puqra. Térror mutexessisi li wéyning bildürüshiche, térrorluq heriketliri shara'itqa béqip ish körüsh yüzlinishige qarap mangmaqta. Bu hal térrordin mudapi'elinishning qéyinliq derijisini ashurup barmaqta. Térrorchilarning qollan'ghan qoralliri ispatlidiki, ular etrapidin térrorluq herikiti üchün kérekke kelgüdek némini tapalisa, shuni qoral qilip ish élip barmaqta. Choqum qoral bolushini, partlatquch dora bolushini, zamaniwi hujum wasitiliri bolushini shert qilghini yoq. Élip bériwatqan térrorluq heriketlirining salmiqi, qoligha alalighan nersilirige qarap bolmaqta.

Li wéyning éytishiche, “Bügünki künde xelq'aradiki térrorluq heriketlirining xaraktéridimu özgirish boluwatqan bolup, qoral bilen hujum qilishning ornini pichaq bilen hujum qilish igilimekte. Mesilen, bu yil en'gliyelik bir ofitsér kochida ikki neper térrorchi teripidin pichaqlap tashlandi, firansiyelik bir jengchi térrorgha qarshi meshiq qiliwatqanda boghuzlap tashlandi. Pichan we xotende yüz bergen weqelerde térrorchilaring qollan'ghan qoralimu peqetla pichaq. 28-Öktebir béyjingda partlitish élip barghan Uyghurlar bénzinni qoral qilghan. Démek, térrorchilar shara'itqa béqip ish élip bérishqa yüzlenmekte.”

Maqalide yene, Uyghur élidiki térrorluqning xelq'aradiki sherqiy türkistanchilar teripidin qollashqa érishipla qalmay, gherb ellirining ikki xil ölchem siyasiti tüpeyli medetke érishiwatqanliqi, bolupmu sherqiy türkistan islam herikiti teshkilatining tesir küchining zorluqi, qeshqer, aqsu, xoten qatarliq üch wilayet bolsa térrorluq weqelirining yüz bérish éhtimalliqi eng zor rayonlar ikenliki bayan qilin'ghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.