Xitay tetqiqatchi: xitayning Uyghur élidiki halqima tereqqiyat siyasiti meghlub boldi

2010 - Yili échilghan “Shinjang xizmiti” yighinidin kéyin xitay hökümiti Uyghur élida “Halqima tereqqiyat” pilanini yolgha qoydi. Netijide, 19 xitay ölkisi bilen birlikte nurghun chong karxanilar Uyghur éligha chaqirip kélindi. Eyni chaghda chet'ellerdiki nurghun közetküchiler xitay hökümiti dewatqan bu halqima tereqqiyat pilanlirining Uyghur élining emeliyitige mas kelmeydighanliqini bildürüp, xitay hökümitini agahlandurghan. Aridin 5 yil ötkendin kéyinmu téxiche netije bermigen bu tereqqiyat pilani bolsa, xitay mutexessisilerningmu diqqitini tartti. Xitay tetqiqatchi tang liming Uyghur élining iqtisadiy siyasitining meghlub bolush seweblirini mulahize qilip, béyjing hökümitini aldi bilen Uyghur élining ijtima'iy we tebi'iy shara'itlirini nezerde tutushqa chaqirghan.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, 5 - iyul weqesidin kéyin xitay da'iriliri 2010 - yili 3 - ayda memliket boyiche shinjanggha nishanliq yardem bérish xizmet yighini achti. Shu yili 5 - ayda yene xitay merkizi hökümitining shinjanggha yardem xizmiti söhbet yighini béyjingda échildi, yighinda shinjangning halqima tereqqiyati we uzaq eminliki üchün éniq istratégiyilik pilan tüzdi. Bu pilanning eng muhim qismining biri xitayning 19 ölke, sheherlirining shinjanggha nishanliq yardem bérish qurulush türliri idi.

Xitay hökümiti, shinjanggha nishanliq yardem bérish istratégiyilik pilanliri boyiche Uyghur élida mingdin oshuq tür boyiche ish bashlidi. Uyghur éligha milyardlarche yüen meblegh saldi. Uyghur élining qeshqer we qorghas rayonini merkez qilghan halda iqtisadiy belwagh qurup chiqip, bu ikki sheherni Uyghur élining “Shénjén” shehiri qilip chiqidighanliqini xitay ichi we sirtida keng teshwiq qildi.

19 Ölkining “Shinjanggha türler boyiche yardem bérish siyasiti” boyiche Uyghur élini halqima tereqqiy qildurush pilani yolgha qoyulghili 5 yil boldi. Uyghur rayonluq hökümet gerche barliq teshwiqatlirida hedep bu siyasetlerning shinjangning tereqqiyatigha, yerlikning turmushigha zor özgirish élip kelgenlikini, ish pursiti yaritilip, xelqning kirimining öskenlikini ilgiri sürgen bolsimu, emma yéqinda xitaydiki “Enbey” istratégiye tetqiqat merkizining tereqqiyat we siyaset tetqiqatchisi tang limingning Uyghur élidiki xizmet tekshürüshliri netijisde élan qilghan mulahizisi xitayning dewatqanlirining pütünley eksiche bolup chiqti we bu siyasettin yerliklerge qilchilikmu payda kelmigenlikini toluq ispatlap berdi.

Béyjingdiki tetqiqat merkizining xitay tetqiqatchi'isi teripidin élan qilin'ghan “Uyghur élining iqtisadi némishqa netije bermeydu?” dep mawzu qoyghan mulahizisi xitaydiki “Seyshin” xewerler torining in'gilizche sehipi'isde élan qilin'ghandin kéyin, chet'ellerdimu diqqet qozghidi. U mulahiziside Uyghur éligha xizmet tekshürgili barghandin kéyin bu yerdiki mesililerni bayqighan we uni bir qanche türge bölüp chiqqan. U Uyghur élidiki iqtisadiy tereqqiyat pilanidiki xataliqlarni bayan qilishtin awwal, Uyghur élining siyasiy weziyiti üstidimu azraq toxtilip ötken. Chünki u Uyghur élini ziyaret qiliwatqanda uning diqqitini eng tartqini bu yerde Uyghurlar bilen xitay arisidiki bölünüshning nahayitimu chongqurluqi bolghan. U shunga mulahiziside bu nuqtini alahide eskertip : “Men Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki bölünüshning bunchila chongqurluqini oylapmu baqmighan ikenmen. Uyghur élidiki tekshürüshlirim we yerlik tijaretchilerning ehwali manga bir qanche nersini ögetti. Yeni, Uyghur élidiki mesile néme bolushidin qet'iynezer, u peqetla iqtisadning nachar bolushidek birla amilgha baghliq emes. U, iqtisad, medeniyet we ijtima'iy amillarning yughurulmisi. Shunga hökümet mesilige jawab izdigende, choqum resimning pütünige qarishi we shu arqiliq mesilige dawa izdishi kérek. Yalghuz birla amilgha ésiliwélish mesilini eksiche téximu éghirlashturuwétidu” dégen.

Tang liming mulahizisining dawamida 2010 - yilidin kéyin Uyghur élida yolgha qoyulghan türler boyiche yardem bérish siyasitining meghlup bolghanliqini, aridin bir qanche yil ötken bolsi'imu kütken netijining körülmigenlikini bayan qilghan we buning 4 xil sewebini körsitip ötken. Uning qarishiche, buning birinchi sewebi, Uyghur élida nurghun meblegh sana'et rayonlirini qurushqa israp qiliwétilgen. U bu heqte mundaq dégen :

Uyghur éli sana'etlishshte xéli keynide qalghan, shunga sana'ettin hökümet xezinisige kiridighan kirimmu cheklik. Yerliktiki hökümetler sana'et rayonlirini qurushni bajdin kiridighan kirimni ashuridighan qisqa yol dep qarap, hedep öz aldigha sana'et rayonlirini qurushqa pul serp qilghan. Biraq, bu yerde nezerdin saqit qilin'ghan bir pakit bolsa, Uyghur élida, bolupmu Uyghur élining jenubida téxi mukemmel bir asasiy qurulushi yoq. Uning üstige sana'et mehsulatlirigha qarita yéterlik telepmu yoq. Shunga sana'et rayonlirini quruwalghan bilen uning ichini tolduridighanlar yoq. Derweqe, men shimaliy shinjang we sherqiy shinjanggha qilghan ziyaritim jeryanida nurghun sana'et rayonlirining quruq turghanliqini kördüm.

Tetqiqatchi tang liming ikkinchi seweb süpitide, Uyghur élidiki bayliq menbelirini heddidin ziyade échish mesilisini otturigha qoyghan. U bu iqtisadiy pilanda bayliq menbeliri heddidin ziyade tekitlinip ketkenliktin, yerlik hökümetlerning bayliq menbelirining emeliyitige qarimay turup, uni échish arqiliq, paydigha aylandurushningla koyida bolushigha türtke bolup qalghanliqini bayan qilghan. U mundaq dégen :

- Yerlik hökümetler peqet kömür we néfit menbelirini échishni iqtisadiy tereqqiyatning tüwrüki dep qariwalghan. Shunga shinjangning sana'et qurulmisi her xilliqtin yoqsun qalghan. Adette, buninggha oxshash éghir sana'et türliri jiq emgek küchi telep qilmaydu, shunga ulargha ishchi - xizmetchimu kérek emes. Uning üstige, bayliq menbelirini qarighularche échish Uyghur élining alliqachan nahayiti nazuk weziyette turuwatqan ékologiyisige tehdit peyda qilghan.

Tang liming otturigha qoyghan üchünchi mesile bolsa, dölet igilikidiki chong karxanilar. U bu karxanilarning emeliyette Uyghur éli iqtisadigha yardem qilish emes, belki uninggha ziyan bergenlikini yazghan. U bu heqte mundaq dégen: istratégiyidiki üchinchi mesile bolsa, dölet igilidiki chong karxanilarning meblighini bek chong asas qiliwalghan. Chong karxanilar we zor ish pilanliri elwette iqtisadni téz algha sürüshke paydiliq. Shunga shinjangdiki yerlik hökümetler xususiy shérketlerni bir chetke qayrip qoyup turup, yer sétip bérishte bolsun we yaki bashqa maliye menbeliri bilen teminleshte bolsun, chong karxanilargha alahide asanliq yaritip bergen. Emma ular buning eksiche yerlik xususiy shérketlerni yölimigen.

Tetqiqatchi tang liming özining bu mulahizisi'ige Uyghur élidiki bir rehberning sözini delil qilip körsetken. U mundaq dep bayan qilghan :

- Men ziyaret qilghan sheherdiki iqtisadiy tereqqiyatqa mes'ul bir rehber manga “Eyni chaghda türler boyiche yardem bérish siyasiti boyiche dölet igilikidiki karxanilarning Uyghur éligha kirgenlikidin hemme kishi tolimu xosh bolup, hayajanlinip ketken. Mana hazir 4 - 5 yil bop qaldi. Kishiler bu karxanilarning peqet énirgiye we yer asti méniral bayliqlirighila qiziqidighanliqini tonup yetti. Bu karxanilar kélip yerlikning bayliqini sümürüp qurutup qoydi, lékin ularning töligen béji yuqiri derijilik hökümetlerge ketti. Ularning yerlik hökümetlerning bajdin kiridighan kirimige we yerlikning ishqa orunlishishqa paydisi bekmu az” dédi.

Tang limingning qarishiche, Uyghur élidiki iqtisadiy tereqqiyatning ghelibe qilalmasliqidiki 4 - seweb bolsa siyasetning emeliylishish usulidur. Aptor bu heqte toxtilip “Uyghur élining ichidiki sheherlerni we yaki Uyghur élidiki bir sheher bilen ichkiri ölkidiki bir sheherni qoshup qoyush bir qarimaqqa hemkarliqni qolaylashturidighandek körünsimu, yene bir yaqtin hökümetler ara kéreksiz riqabet keltürüp chiqiridu we netijide ularning bayliq menbelirini ishlitishinimu ünümlük maslashturghili bolmaydu” dep körsetken.

Tang liming yuqiridiki mesililerdin yolgha chiqip turup, hökümetke bir qisim tekliplerni sun'ghan bolup, biz kéyinki anglitishimizda bu heqte dawamliq melumat bérimiz.