Xitayda islam ensizlikining bash kötürüshige Uyghurlar seweb boluwatamdu?

Muxbirimiz erkin
2017.06.22
guma-qarshiliq-herbiy-6.jpg Uyghur élidiki bir qisim jaylarda pichaq we paltiliq hujum qilish weqesi yüz bergendin kéyin élip bérilghan xitayning herbiy heywe körsitish manéwiridin körünüsh. 2017-Yili 22-féwral.
ts.cn

Xitayning “Yer shari waqti géziti” 20‏-iyun maqale élan qilip, xitayda islamifobiye yeni islam ensizlikining küchiyishige Uyghurlardiki “Radikalliq” we “Bölgünchilik” ning seweb bolghanliqini ilgiri sürdi.

Maqalide, düshenbe küni londonda yüz bergen hujumning xitayda munazire qozghighanliqini bildürüp, xitaydiki munazirilerning musulmanlargha qarshi nepretke aylinishidin hezer eyleshni tekitligen bolsimu, biraq bu ensizlikni “Xitay jem'iyitidiki térrorluq hujum, diniy radikalliq we bölgünchilik bilen zich alaqidar, dégen küchlük tesirat keltürüp chiqarghanliqi”ni ilgiri sürgen.

Düshenbe küni en'gliye paytexti londondiki bir meschitning jama'iti bir neper in'gliz aq tenlikning aptomobilliq hujumigha uchrap, bir adem ölgen, 11 adem yarilan'ghan. Bu weqedin burun en'gliye arqa-arqidin 3 qétim térrorluq hujumigha uchrighan. Bu yil 22‏-mart, 22‏-may we 3‏-iyunda yüz bergen musulman radikal küchlerning hujumida 36 adem ölgen. 19‏-Iyun yüz bergen musulmanlargha qarshi hujum xitay ijtima'iy taratqulirida munazire qozghap, Uyghur we musulman tungganlar haqaret, hujum we tehdit nishanigha aylinip qalghan idi.

“Yershari waqti” gézitining “Islam ensizlikining az sanliq milletler bilen ixtilap peyda qilishidin hoshyar bolush kérek” serlewhilik maqaliside, xitayda islam ensizlikining küchiyishini, xitayning xususen shinjang Uyghur aptonom rayonining diniy radikalliq, bögünchilikning qurbanigha aylinip qélishi keltürüp chiqarghan, dep qarilidighanliqi tekitlen'gen.

Biraq chet'eldiki bezi analizchilar, xitayda küchiyiwatqan islam ensizlikining sewebini Uyghurlargha artishni tenqid qildi. Amérikidiki xitay weziyet analizchisi, “Béyjing bahari zhurnili”ning sabiq bash muherriri xu ping ependining qarishiche, xitaydiki islam ensizlikini xitay hökümiti keltürüp chiqarghan.

Xu ping mundaq deydu: “Siz otturigha qoyghan bu mesile nahayiti muhim bir mesile. Elwette xitay hökümiti bir hökümet bolush süpitide özi undaq qutratquluq xaraktérlik, nepret xaraktérlik sözlerni qilalmaydu. Shunga, otturigha chiqip gep qilghanda qarimaqqa nisbeten salmaq geplerni qilghandek qilidu. Biraq, emeliyette uning qilmish-etmishliri bügünki bu aqiwetni keltürüp chiqardi. U, bu yerde ikki xil rol oynawatidu. Bir tereptin, Uyghurlar we bashqa musulmanlargha zerbe bérip, ularning obrazini xunükleshtürüwatidu. Yene bir tereptin, teshwiqatida milletler barawerliki, diniy erkinlik, diniy étiqatni qoghdashni tekitlewatidu.”

Yene bezi mutexessislerning qarishiche, xitayda peyda bolghan islam ensizlikini xitay dölitining uzundin béri musulman Uyghurlarni diniy radikal, térrorchi, dep süretlep körsitishidin ayrip qarashqa bolmaydu.

Amérika jorj washin'gton uniwérsitétining proféssori, shon robérts mundaq deydu: “Biz Uyghurlar bilen (xitay) döliti otturisidiki munasiwetning izchil nacharliship mangghanliqini körüp kelduq. Bolupmu 2009‏-yildin kéyin Uyghurlar bilen (xitay) döliti otturisidiki zorawanliq küchiyip, bu xitaylardiki Uyghurlargha bolghan endishini téximu zoraytti. Belki, bu endishe hazir omumiy islamgha bolghan endishige kéngeygen bolushi mumkin. Erkin asiya radiyosi yéqinda qazaqlarning qolgha élin'ghanliqini xewer qildi. Shuning bilen qazaqlarning shinjang Uyghur aptonom rayonida islami étiqad mesilisi tughuldi. Shunga, xitay döliti uzundin buyan Uyghurlarni diniy radikal, térrorchi, dep sörep kélishtek ehwal mewjut idi.”

Proféssor robértsning ilgiri sürüshiche, xitayda islam ensizlikining küchiyishidiki yene bir seweb, xitay puqraliridiki islamni “Diniy radikalliq” ning menbesi deydighan qarashning küchiyishidur.

U mundaq deydu: “Xitaylarda mesilini Uyghurlardin köperek islamdin köridighan ehwal téximu kücheygendek qilidu. Shunga, ular tunggandin endishe qilishqa bashlighan bolushi, shundaqla yene shinjangdiki qazaq dindarliridinmu endishe qilishqa bashlighan bolushi mumkin. Bu ehwal biz gherbte körüwatqan bezi ehwallargha oxshap qalidu. Gherbte döletler térrorluqning menbesini diniy radikalliq, dep qarashqa bashlidi. Netijide, nurghun kishilerning islamni diniy radikalliqning menbesi, dep qarap, uni omumyüzlük nishan'gha élishini keltürüp chiqardi.”

“Yershari waqti géziti”ning maqaliside yene, xitayda islamning xitaylishish yolidin yiraqlishishi, musulmanlar bilen xitaylar otturisidiki öz-ara ishenmeslikni kücheytiwatqanliqini ilgiri sürgen.

Xitay hökümiti 2016‏-yili échilghan diniy xizmet yighinida, islamni xitaylashturush pilanini otturigha qoyup, Uyghur, tunggan we bashqa musulman milletlerge bolghan diniy kontrolluqni kücheytken idi.

“Yer shari waqti géziti”ning maqaliside ilgiri sürüshiche, xitaydiki musulmanlar burun xitay medeniyitige nahayiti yaxshi assimilyatsiye bolup kelgen bolsimu, biraq chet'elning yéqinqi yillarda kirgen radikal idiyesi xitay jem'iyitini ensizlikke sélip, uninggha tehdit peyda qilghan. Bu musulmanlar bilen xitaylar otturisidiki xata chüshenchini kücheytiwetken.

Biraq xu ping ependi, xitayda musulmanlar bilen xitaylar otturisidiki xata chüshenchini diniy radikalliq peyda qilghanliqini ret qilidu. Uning körsitishiche, gherbtiki diniy radikalliq mesilisi bilen Uyghur rayonidiki weqelerning ikkisi ikki xil mesile iken.

Xu ping mundaq deydu: “Shübhisizki, xitaydiki islam ensizliki, xitay da'irilirining Uyghurlargha we Uyghur islam diniy muxlislirigha zerbe bérishi bilen zich munasiwetlik. Biz burunqi ehwalgha qarap baqsaq, shinjangning weziyiti bundaq jiddiy emes idi. Hazirqi jiddiylikni da'irilerning yéqinqi yillardin béri Uyghurlargha we islam diniy étiqadigha zerbe bérishi keltürüp chiqarghan. Burun bunchilik jiddiy emesti. Tarixtimu bunchilik jiddiyliship baqmighan. Min'go dewridimu hazirqidin yaxshi idi. Shunga, radikalliq buning sewebi emes. Buning bashqa sewebi bar. Buning asasliq sewebi basturush.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.