Közetküchiler amérika hökümitini xitayning Uyghurlarni basturushigha yantayaq bolup qalmasliq heqqide agahlandurdi

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, dunyada yéngidin yükséliwatqan küch bolghan xitay bilen kona qudretlik dölet amérikining diplomatik munasiwetliri yillardin béri dawalghush ichide ilgirilidi. Obama textke chiqqandin kéyin ikki terepning iqtisadiy hemkarliqlirini kücheytish hemkarliqliri küpiyip, munasiwetlerde bir mezgil ilgirilesh körülgen bolsimu, biraq amérikining asiya ténch okyandiki mewjutluqini kücheytish siyasiti we rayondiki xitaygha xoshna döletler bilen herbiy hemkarliqlirini kücheytishi we shundaqla xitayning kishilik hoquq xatirisige a'it weqeler yenila bu ikki dölet hemkarliqida soghuqchiliqlarni keltürüp chiqardi.

Amérika hökümiti özining diplomatiyiside asiyadiki zor dölet xitay bilen ijabiy munasiwet ornitishni, bu ikki döletning hemkarliqining dunya tinchliqi üchün we dunyaning parawanliqi üchün intayin muhimliqini, shunga amérikining xitay bilen ijabiy munasiwet ornitishni xalaydighanliqini tekitlep keldi. Shunga amérika xitay bilen istratégiye we iqtisad söhbiti, kishilik hoquq söhbiti we bashqa türlük diplomatik uchrishish yolliri arqiliq öz - ara chüshinish we hemkarliqni ilgiri sürüshni nishan qilmaqta.

Biraq, bezi közetküchiler amérikining xitay bilen bolghan munasiwetlirini tengsheshte intayin sezgür bolushi kéreklikini, xitay bilen yaxshi munasiwet ornitimen depla uning dépigha usul oynap qalmasliqi kéreklikini eskertmekte. Ularning qarishiche, xitay hökümiti amérikining xitay bilen yaxshi munasiwet ornitish arzusini suy'istimal qilip, amérikining rayondiki shérik döletliri aldidiki inawitige tesir yetküzmekte, tengpungsiz hemkarliqni himaye qilmaqta we amérikining diqqitini burash arqiliq muhim mesililerni bir chetke qayrip qoymaqta. Amérikida chiqidighan “Dölet menpe'eti” zhurnilida élan qilin'ghan “Amérika xitaygha yaq déyelemdu?” mawzuluq mulahizide amérika - xitay munasiwetliride amérika sadir qiliwatqan xataliqlar otturigha qoyulghan bolup, bu, jenubiy déngizning igilik hoquqi kürishige qarita amérikining pozitsyisi, asiya tinch okyan rayondiki shérik döletliri bilen bolghan munasiwiti, xitay bilen herbiy sahediki alaqiliri we térrorluqqa qarshi hemkarliq qatarliq sahelerni öz ichige alidu.

Maqalidiki diqqet qozghaydighan bir nuqta, uning Uyghurlargha munasiwetlik qismi bolup, mulahizide amérika xitay bilen térrorluqqa qarshi küreshte hemkarlashqanda xitay hökümitining Uyghurlarning kishilik hoquq heriketlirini basturushigha yantayaq bolup qalmasliq heqqide agahlandurulghan. Uningda mundaq déyilgen :

- Amérika xitay bilen hemkarlashqanda bashqa döletler bilen bolghan munasiwitini buzuwélishtin yaki özining inawitini chüshüriwélishtin éhtiyat qilishi kérek. 2014 - Yili amérika - xitay térrorluqqa qarshi turush söhbiti amérikining xitay bilen ijabiy munasiwet ornitish üchün atqan qedemlirining biri. Biraq, xitay hökümitining Uyghur élida “Térrorluq” qa qarshi küresh dep turup yürgüzüwatqan qattiq qolluq siyasiti - mesilen, yéqinda xitayning 59 “Térror gumandari” ni étip öltürüshi we 215 ademni qolgha élishtek heriketliri xelq'araliq kishilik hoquq aktiplirining we kishilik hoquq organlirining qattiq naraziliqini qozghighan. Shunga xitay bilen térrorluqqa qarshi küresh söhbitige olturush we söhbetning échilish nutqini dölet ishliri ministirliqining kishilik hoquq we jama'et bixeterlikige mes'ul mu'awin ministiri sara siwalni qilghuzush arqiliq amérika shübhisizki, xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisige yéshil chiraq yéqip bergendek tesr bérip qoyidu.

Derweqe bu yil 7 - ayning 15 - küni, washin'gtonda ötküzülgen “Amérika - xitay térrorluqqa qarshi turush söhbiti” de xitay terep amérikidin özining “Sherqiy türkistan küchliri” ni basturushini qollishi we chüshinishini telep qilghanliqi ashkarilan'ghan idi. Eyni chaghda élan qilin'ghan xewerlerdin qarighanda, söhbette xitay sherqiy türkistan islam herikitining “Térrorluq” teshkilat ikenlikini tekitlep, özining hazir Uyghur élida élip bériwatqan qattiq basturush heriketlirini aqlighan. Ular shundaqla amérikini térrorluq mesiliside “Ikki xil ölchem” qollanmasliqqa chaqirip, xitayning atalmish “Sherqiy türkistan térrorchilirigha zerbe bérish herikitini qollash” qa chaqirghan. Biraq xewerlerde, amérikining söhbet jeryanida xitayning bu telipige qandaq jawab bergenliki éniq tilgha élinmighan idi. “Dölet menpe'eti” zhurnilida élan qilin'ghan mulahizide bu heqte yuqiridiki söhbetning eslide xitayni térrorluqqa qarshi küreshte qolliniwatqan qattiq qolluq heriketlirini peseytishke chaqiridighan yaxshi purset ikenliki, amérikining xitay bilen bu sahediki hemkarliqini uning xitayning hazirqi heriketlirini qollaydighanliqining ipadisi, dep qarilip qélishining aldini élishi kéreklikini eskertip, chünki amérika ilgiri bundaq bir xataliqni sadir qildi, dégen. Mulahizide yene mundaq déyilgen :

- 2001 - Yili 11 - sintebir weqesi yüz bergendin kéyin, xitay hökümiti amérikining térrorluqqa qarshi urushtiki ajizliqidin paydilinip turup, özining ichidiki milliy we diniy mesilisini “Térrorluq” mesilisi dep élan qiliwaldi. Netijide, buning bilen 2002 - yili sherqiy türkistan islam herikiti térrorluq teshkilati dep élan qilinip, xitayning qattiq qolluq siyasetlirini bimalal yürgüzüshige purset yaritip berdi. Biraq, bir qanche yildin kéyin amérika gerche sherqiy türkistan islam herikitini özining térror tizimlikidin öchürüwetken bolsimu we xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini tenqid qilghan bolsimu, biraq xitayning atalmish térrorluqni basturush herikiti özgermidi.

Mulahizide, amérikining mushuninggha oxshash xataliqlirining amérikigha oxshash kishilik hoquq we diniy erkinlikning himayichisi, démokratiye we qanun ijra qilghuchi, dep qarilidighan bir döletning étibarigha intayin chong ziyan béridighanliqi eskertilgen. Amérika Uyghur birleshmisi re'isi alim séyitof ependi xitay hökümitining térrorchi dep basturuwatqanlirining emeliyette Uyghur xelqi ikenlikini eskertti.