Chén chüen'goning Uyghur élini idare qilish siyasiti we uning aqiwiti (2)

Aynurgül bilen tyen changshingning toy murasimidin körünüsh.

“Qoshmaq tughqanchiliq” we milletler ara nikahlinishni terghib qilish

2014-Yili 8-ayning 25-küni cherchen nahiyelik partkom we xelq hökümiti “Uyghur we xenzu ikki millettin nikahlan'ghan a'ililerni righbetlendürüsh charisi” élan qilip, ulargha 10 ming yüendin mukapat béridighanliqini élan qilghan idi.

Bu xitay kompartiyesi Uyghur diyarigha hökümranliq qilghan 68 yildin buyan tunji qétim ochuq-ashkara otturigha chiqqan, yerlik milletlerning xenzulargha qoshulup kétishini teshebbus qilghan hökümet tedbiri idi.

Eyni waqitta cherchen nahiyelik milletler we din ishliri idarisining bashliqi tursun emet radi'omiz ziyaritini qobul qilip, mezkur höjjetning cherchendiki her sahe ammisining pikrini élip chiqirilghanliqini ilgiri sürgen idi. Emma “Uyghurlar xenzular bilen emes, belki öz milliti ichidin nikahlansa mukapat bérilemdu-yoq,” dégen so'alimizni jawabsiz qaldurghan idi.

2016-Yili awghustning axirliri chén chüen'go Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétarliqigha teyinlinip, aridin bir ay ötmeyla u atalmish “Qoshmaq tughqan” bolush siyasitini küchep yolgha qoydi. Shuningdin buyan rayondiki hökümet taratquliri “Qoshmaq tughqan” bolushqan, yaki milletler ara toylashqan teshwiqat xewerliri bilen toldi.

Uyghur élining jenubidiki melum nahiyedin radi'omiz ziyaritini qobul qilghan bir Uyghur ayal özi turushluq jayda xitay ahaliliri yétishmigechke amalsiz Uyghur a'ililiri bilen “Qoshmaq tughqan” bolushqanliqini bildürdi.

Uyghur élining jenubidiki melum rayondin radi'omiz ziyaritini qobul qilghan bir neper Uyghur kadir: “Hökümetning bu siyasetni yolgha qoyushi Uyghur-xenzu ikki millet arisidiki chong perqni kichiklitishni meqset qilghan,” dédi.

Aqsu shehirining melum idariside taziliq ishchisi bolup ishlewatqan bir neper Uyghur ayal radi'omiz ziyaritini qobul qilghinida özining bir “Xitay tughqini” barliqini, heptide bir qétimdin körüshüp bille tamaq yeydighanliqini bildürgen idi. U yene özining “Xitay tughqini” bilen bir qazanda tamaq étip yésimu héchqandaq sheklenmeydighanliqini, suning herqandaq nersini yuyup pakiz qiliwételeydighanliqigha ishinidighanliqini bildürgen idi.

Ürümchidin radi'omiz ziyaritini qobul qilghan bir péshqedem adwokat, hetta bezi xitay kadirlarning meschit imamlirining öyige yoqlap kirip ular bilen “Qoshmaq tughqan” bolushiwatqanliqini bildürgen idi.

Xotenning melum nahiyesidin radi'omiz ziyaritini qobul qilghan bir yerlik Uyghur déhqan özining xitaylar bilen “Qoshmaq tughqan” bolushqa mejburlan'ghanliqini, özining buni ret qilghinida “Eng töwen turmush kapalet puli” din mehrum qaldurulghanliqini bildürdi.

Bu heqte jiddiy inkas qayturghan muhajirettiki Uyghur pa'aliyetchilerdin en'gliyede olturushluq doktor enwer toxti munularni tekitlidi:

“Uyghurlarning sherqiy türkistandin ibaret bu tupraqta yiltiz tartip kelgenliki, ularning medeniyet we diniy étiqad jehette öz ayrimiliqini saqlap turuwatqanliqi xitayning quruqluq yoli arqiliq ottura asiyagha kéngiyish yoligha tosalghu boluwatqan bir amil. Bügün xitay qoral küchini ishqa sélip bu tosalghuni pak-pakiz süpürüp tashlashqa amalsiz. Chünki bügünki dunya buninggha yol qoymaydu. Shunga xitay ‛tughqanlashturush‚ yaki ‛toylashturush‚ tek yumshaq wasitini yolgha qoyup, axirqi hésabta Uyghurlarni éritip tügitish chotini soqmaqta.”

Béyjing uniwérsitéti bilen hindonéziyediki muhemmediye uniwérsitétida ziyaretchi proféssor bolup ishlewatqan amérikaliq tetqiqatchi patrik méyér bu heqte mundaq deydu:“Egerde biz Uyghurlarning nöwettiki ehwalini xitaydiki bashqa musulmanlar, jümlidin gensu, ningshya we chingxey qatarliq jaylardiki tunggan musulmanliri bilen sélishturup körsek siyasettiki zor perqni hés qilimiz. Shinjangda térrorluq we diniy ashqunluqqa baghlap qattiq teqib qilinidighan bir qisim diniy pa'aliyetler tunggan rayonlirida qanunluq diniy pa'aliyet süpitide mu'amile qilinidu. Tungganlar erkin-azade halda diniy kiyimlerni kiyip, saqallirini qoyup, namizini oqup, erebche öginip diniy hayattin toluq behrimen bolup yashimaqta. Bundaq perqliq siyaset bilen Uyghur rayonida atalmish ‛térrorluq‚ qa qarshi tedbir qollinishning özini Uyghurlarning kimlikige qilin'ghan bir xiris déyishke bolidu. Shunga men hökümetning bundaq chare-tedbirliri Uyghurlarni xitaylargha yéqinlashturushning ornigha ularni téximu zor öchmenlikke we radikalliqqa sörep baridu, dep qaraymen.”

Amérikada yashawatqan yipek yoli tetqiqatchisi doktor qahar barat ependi “Chén chüen'goning tibette peyda qilghan milliy mesilisidiki éghir krizisi bügün Uyghur diyarida dawamlashmaqta. Oxshash bir hékaye Uyghurlardin tekrarlanmaqta. Bundaq chékidin ashqan qattiq qol siyasetning Uyghur diyarda ünüm bérishi we eminlikke kapaletlik qilishi mumkin emes”, deydu.