Әркинлик сарийи “дуня әркинлик доклати” ни елан қилди

Мухбиримиз ирадә
2018.01.16
tekshurush-saqchi-bazar-qeshqer.jpg Мәлум сода-сетиқ базириниң алдидики тәкшүрүш понкити. 2017-Йили 4-ноябир, қәшқәр.
AP Photo/Ng Han Guan

Америкидики кишилик һоқуқ органлиридин әркинлик сарийи сәйшәнбә күни 2018-йиллиқ дуня әркинлик доклатини елан қилди.

Һәрқайси дөләтләрниң өткән бир йил ичидики әркинлик вәзийити баһалап чиқилған доклатта, хитайниң әркинлик вәзийитидә җиддий чекиниш болғанлиқи җүмлидин уйғурларға қилиниватқан бесимниң һәссиләп өрлигәнлики тилға елинди.

Һөрмәтлик радийо аңлиғучилар, сәйшәнбә күни, америкидики “әркинлик сарийи” һәр йили бир қетим елан қилидиған “дуня әркинлик доклати” ни елан қилди. Хитай бу йиллиқ доклаттиму илгирики йилларға охшаш “әркин болмиған” дөләтләр қатаридин орун алған. У, сиясий һоқуқ җәһәттә 7 дин ибарәт әң төвән номурни алған. Омумий әркинлик җәһәттә әң юқири болған 100 номурдин аран 14 номурға еришкән.

Доклатниң хитайға аит қисмида көрситилишичә, хитай дөләт рәиси ши җинпиңниң 19‏-қурултайда барлиқ һоқуқларни өз қолиға мәркәзләштүрүши билән хитай пуқралириниң түрлүк сиясий һоқуқлири йәниму қаттиқ дәпсәндә қилинған, ахбарат-учур йәниму қаттиқ чәклимә астиға елинған. юқири пән-техникилиқ назарәт системилири қаттиқ күчәйгән. Иҗтимаий тәшкилатлар, динға ишәнгүчиләр болупму балиларниң динға ишиниши қаттиқ чәклимигә учриған.

Әркинлик сарийи доклатида хитайда бесим омумйүзлүк күчәйгән бир шараитта уйғур елидики вәзийәтниң йәниму еғирлап маңғанлиқини билдүргән. Униңда мундақ дейилгән:
“шинҗаңдики әслидила наһайити зор болған һәрбий күч йәниму зорайтилди. Инсанларниң пикир қилиш, әркин саяһәт қилиш, динға ишиниш һоқуқлириға қилиниватқан бесимниң күчи вә даириси пәқәт уйғурларғила тәсир көрситиштин һалқип, қазақ қатарлиқ башқа мусулман милләтләргичә йетип барди”.

Әркинлик сарийиниң тәтқиқатчиси сараһ кук ханим бүгүн доклат мунасивити билән бизгә қилған сөзидә, юқири пән-техникиниң уйғур елидики назарәт вә тәқибни йәниму еғирлаштурувәткәнликини билдүрди. У мундақ деди :

“шинҗаңдики вәзийәт аллиқачан еғир иди. Әмма у юқири пән-техникиниң қоллинилиши билән уйғур елидики бесим йәнә бир балдақ өрлиди дейишкә болиду. Шинҗаңдики назарәт вә тәқиб системилири кишиләрниң хусусий даирилиригичә бөсүп кирди. Мәсилән, даириләр кишиләрниң қол телефонлириғичә тәкшүрүп, уларни телефонида башқилар билән қилишқан параңлири сәвәблик тутқун қилди. Җүмлидин бундақ юқири техника арқилиқ назарәт қилиш уйғур елидә кишиләрниң хусусийлиқиғичә бөсүп кирди. Нөвәттә нурғун кишиләр шинҗаңда синақ қилинған бундақ тәдбирләрниң йеқин заманда пүтүн хитайға кеңийидиғанлиқини мөлчәрлимәктә”.

Әркинлик сарийи доклатида йәнә, уйғур елидики “йепиқ тәрбийәләш мәркәзлири” ниму тилға елип, һазир қанунға пүтүнләй хилап болған бундақ сиясий тәрбийәләш мәркәзлиридә миңлиған кишиниң тутуп турулуватқанлиқини билдүргән. Сараһ кук ханим бу һәқтә тохтилип, хитайда “қара түрмә” қатарлиқ қанунсиз тутуп туруш орунлири бар болсиму, әмма уларниң һечқайсисиниң уйғур елидики “йепиқ тәрбийәләш мәркәзлири” дәк кәң көләмлик вә қаттиқ әмәсликини билдүрди.

У сөзини давам қилип: “шинҗаңда бесимниң аллиқачан интайин қаттиқлиқни нәзәрдә тутқанда бундақ орунлар тәшкил қилидиған хәтәрму зор болиду. Чүнки бу орунларда кишиләрниң узун муддәт қанунсиз тутуп турулуш, тән җазасиға учраш еһтималлиқи мәвҗут вә бу шинҗаңдики кишилик һоқуқ вәзийитини йәниму еғирлаштурмақта” деди.

Америка уйғур бирләшмиси рәиси илшат һәсән әпәнди болса уйғурларниң һазир әң әқәллий һоқуқлириниңму еғир зәрбигә учраватқанлиқини билдүрди. У сөзидә, уйғурлар үстидики бесим артип, һәтта өзиниң чәтәлләрдә турушлуқ пәрзәнтлири, уруқ-туғқанлири биләнму телифонлишалмайдиған һалға келип қалғанлиқини билдүрди.

Доклатта көрситилишичә, хитай мәмликәт ичидә бесимни қаттиқ күчәйткәндин сирт, хәлқарадики тәсирини ашуруш үчүнму көп һәрикәт қилған. У, башқа дөләтләргиму тәсир көрситидиған тәшвиқат аппаратлири вә ахбаратни контрол қилиш аппаратлирини қуруп чиққан. Өзиниң иқтисадий тәсири вә башқа тәсирлири арқилиқ австралийә, йеңи зеландийә қатарлиқ дөләтләрниң демократийәсигә тәсир көрситишкә урунған. Шәрқий җәнубий асия вә африқидики бесим ишләткүчи дөләтләрни дипломатик вә маддий ярдәмләр билән қоллиған.

Әркинлик сарийиниң қаришичә, дуняниң әркинлик вәзийитидә омумйүзлүк чекиниш болған болуп, әркинлик кризисиниң чоңқурлишишидики сәвәбләрниң бири дуня демократийәсигә йолбашчилиқ ролини ойнап келиватқан америка һөкүмитиниң өз ролини җари қилдурмаслиқи билән мунасивәтлик икән. Улар, америкиниң кишилик һоқуқтин ибарәт қиммәт қарашни америка ташқи сияситидики муһим амилларниң бири қилишқа тутқан сус муамилисиниң русийә вә хитайдин ибарәт бу икки дөләтниң дуня миқясида демократийәни аҗизлаштуруш һәрикәтлирини күчәйтиши вә һәтта өзиниң диктатор реҗимини башқа дөләтләргә йейишиға йол ечип бәргәнликини билдүргән.

Әркинлик сарийи доклатида хитай вә русийәниң бундақ тәсир көрситиш һәрикәтлиригә қарши тәдбир алмиғанда буниң америка қатарлиқ демократик дөләтләр вә уларниң әркин пуқралириғиму тәсир көрситидиғанлиқини әскәртип: “һәрқайси демократик дөләтләр рәһбәрлири вә пуқралири өз дөлитиниң вә пуқраларниң әркинликини қоғдап қелиш үчүн чоқум башқа дөләтләрдики пуқраларниңму әркинликини қоғдашқа капаләтлик қилиши керәкликини тонуп йетиши керәк. Йәршарилишишниң маһийити шуки, бизниң тәқдиримиз башқиларниң тәқдири билән чәмбәрчас бағланған” дегән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.