Esebiylikni tügitish terbiyilesh merkezliri türmidinmu ching bashqurulmaqta

Muxbirimiz gülchéhre
2017.06.12
xitay-aq-tashliq-kitab-diniy-esebiylik Uyghurlar diyaridiki diniy esebiylikni cheklesh heqqidiki "aq tashliq kitab" ning élan qilinish munasiwiti bilen muxbirlarni kütüwélish yighini chaqirildi, 2016-yili 2-iyun, béyjing
chinanews.com

Bu yil apréldin bashlap Uyghur élida yolgha qoyulghan “Shinjang Uyghur aptonom rayonining esebiylikni tügitish nizami” arqiliq xitay hökümiti, rayondiki esebiylikni tügitish siyasitini qanunlashturghan boldi. Inkaslardin bu belgilime yolgha qoyulghandin buyan téximu köp Uyghurlarning “Din esebiylikni tügitish öginishi” bahaniside bir qanche aylap türme sheklidiki özgertish terbiyilesh merkezlirige qamalghanliqi shundaqla da'irilerning bu orunlarni pütünley yépiq shekilde, türmilerdinmu qattiq bashquruwatqanliqi melum.

Yéqinqi yillardin buyan, xitay hökümitining “Shinjangni bashqurush” tedbiride, “Esebiylikni tügitish” te adaqqiche ching turushni asas qilmaqta. “Nizam” ning 46-maddisida: “Mushu nizamning 9-maddisidiki belgilimige xilapliq qilghanlardin qilmishi yénik bolghanlirini jama'et xewpsizliki orgini alaqidar tarmaq we orunlar bilen birlikte tüzitishke buyruydu, tenqid-terbiye béridu yaki qanun idare qilish terbiyisi béridu؛ qilmishi éghirraq bolsimu, jinayet shekillendürmigenlirige jama'et xewpsizliki orgini ‛jungxu'a xelq jumhuriyitining térrorluqqa qarshi turush qanuni‚, ‛jungxu'a xelq jumhuriyitining amanliq bashqurush jaza qanuni‚, shuningdek ‛shinjang Uyghur aptonom rayonining jungxu'a xelq jumhuriyitining térrorluqqa qarshi turush qanunini yolgha qoyush charisi‚ boyiche jaza béridu, qanun'gha xilap tapawiti barlirining qanun'gha xilap tapawitini musadire qilidu, bashqilargha ziyan salghanliri qanun boyiche heq telep jawabkarliqini üstige alidu” dep belgilen'gen. Bu arqiliq esebiylik bilen shughullan'ghuchilarning jawabkarliqini sürüshtürüshning qanun asasi turghuzuldi.

Xitayning Uyghur élini bashquruwatqan nöwettiki emeldari chén chu'en'go Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétarliqigha teyinlen'genlikining ikkinchi küni “Esebiylikni tügitish xizmiti shinjangning ijtima'iy muqimliqi we ebediy eminliki, dölet bixeterlikige munasiwetlik chong ish” dep körsetken idi shundaqla “Din siyasitini omumyüzlük izchillashturup, qanunluqlirini qoghdash, qanunsizlirini tosush, esebiylikni tügitish, singip kirishke qarshi turush, jinayetke qet'iy zerbe bérish kérek” dep tekitligen. 

Esebiylik dégen néme dégen so'algha mezkur “Nizam” da: “Esebiy diniy eqidilerni burmilash yaki bashqa usullar bilen öchmenlik qilish, kemsitishke qutritish, zorawanliqni terghib qilish qatarliq teshebbus we qilmishlarni körsitidu” dep sherhilen'gen. Igiligen melumatlirimiz we inkaslardin melumki, nöwette Uyghur élida saqal qoyush, hijab artish, uzun kiyimlerni kiyish, haraq ichmeslik, hetta halal-haramni ashkara ayrishmu bu nizamda cheklen'gen maddilargha chüshidu. 
Nöwette xitay hökümiti we alaqidar tarmaqliri esebiylikni tügitishtiki mes'uliyiti, ish teqsimatini éniq ayrip, her qaysi tarmaq, her qaysi sahelerning esebiylikni tügitish xizmitini mes'uliyet tüzümi arqiliq ijra qilmaqta.Nöwette sheher, bazar asasiy qatlamlarda “Esebiylikni tügitish terbiyilesh sinipi” namida yéngi shekildiki türmiler berpa qilin'ghan bolup, bu orun'gha xitayning jinayi ishlar qanunigha xilap qilmishi bayqalmisimu, nuqtiliq Uyghurlar ichidiki diniy sahede oqughanlar, bolupmu misir, türkiye qatarliq jaylarda öz aldigha diniy sahede bilim ashurghan, her qandaq seweb bilen türkiyege barghan, tarqaq hej qilghan, ilgiri muqimliqni qoghdash charilirining birige xilapliq qilghanliqi bayqalghan yaki bashqilar teripidin pash qilin'ghanlar dégendek kishiler ikki ay we uningdin uzun yépiq shekilde qamalmaqta iken. Ramzan kélishi bilen bu orunlargha élip kétilgenler téximu köpeygen bolup, yéqinda türkiye, misir qatarliq jaylardin inkas qilghuchilar, her xil bahaniler bilen “Diniy esebiylikni tügitish terbiyilesh merkizi” ge solan'ghan ata, aniliri, uruq‏- tughqanlirining xewirini alalmaywatqanliqini, da'irilerning bu jaylargha solan'ghanlar bilen a'ilisining alaqisini pütünley üzüp tashlap, ularning saq - salametlik uchurinimu bermey, héchqandaq yoqlash buyumlirinimu qobul qilmay, tutqunlarning a'ilisini ensizlikke séliwatqanliqini inkas qildi.

Chet'eldiki birining inkasigha asasen, atushta hijablan'ghanliqi seweblik ikki aydin buyan “Terbiyilesh merkizi” ge solap qoyulup a'ilisining körüshüshi cheklen'gen toxtigulning yashan'ghan dadisidin, atush shehiridiki terbiyilesh merkizining sheher sirtidiki “Kelgen su” dégen jaygha berpa qilin'ghanliqini sorap bilduq.

Da'irilerning ramzan kélishi bilen Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikini yenimu qattiq cheklime astigha alidighanliqi ashkarilan'ghan idi. Aqsudiki bir ayal we yene bir kadir, terbiyilesh merkezlirige kishilerning kirishi cheklinidighanliqini bildürdi, emma weziyet ching bolghachqa konkrét uchurlar bérelmeydighanliqini éytti.

Biz bu uchurlarni delillesh yüzisidin jaylardiki “Esebiylikni tügitish terbiyilesh orunliri” ning alaqisini izdep körduq. Adette intérnéttin rayondiki türmilerningmu téléfon nomurlirini tépish mumkin, emma bu xil “Esebiylikni tügitish terbiyilesh” merkezliri heqqide héchqandaq uchur tépilmidi. Biz bu orunlarni jama'et xewpsizlik tarmaqliri arqiliq sürüshte qilduq. Atush sheherlik saqchi idarisining xadimi bu orunlar alahide mexpiy bashqurulidighan bolghachqa téléfon alaqisimu mexpiy tutulidighanliqini bildürdi we bu heqte uchur bilen teminleshni ret qildi.

Chén chu'en'goning yolyoruqlirining biri, muqimliqni qoghdash xizmitide “Muqimliq bilen munasiwetsiz rayon, munasiwetsiz orun, munasiwetsiz adem yoq” bolush idiyisini mustehkem ornitip, muqimliqni qoghdash éngini östürüsh idi, jaylarda bularning qattiq ijra qiliniwatqanliqini atush wilayetlik, xoten wilayetlik jama'et xewpsizlik orunliriningmu oxshashla bu heqtiki uchurlar bilen teminleshni ret qilishidin körüwalghili bolidu.

Qizilsu wilayetlik türme bashqurush idarisidin téléfonni alghan saqchi qandaq kishilerning esebiylikni tügitish merkezlirige élip bérilidighanliqi heqqide uchur bermigen bolsimu, bizning “Uyghurlarning roza héyti kéliwatidu, héyt bayramlarda, solan'ghanlar bilen a'ilisini körüshtüremsiler? nerse ‏- kérek we pul kirgüzüshige yol qoyamsiler ?” dep sorighan so'alimizgha “Bundaq qilishqa yol qoyulmaydu” dep jawab berdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.