Uyghurlar diyaridiki “Dahiy” lar kölenggisi we milletlerning “Ittipaqliqi” (2)

Muxbirimiz eziz
2017.04.18
qizil-naxsha-uyghur-7.jpg Qizil teshwiqat xizmiti munasiwiti bilen uyushturulghan zor kölemlik musabiqe pa'aliyitidin körünüsh. 2015-Yili 20-öktebir, peyziwat.
Xinhua

Xitay da'irilirining Uyghurlar diyaridiki herbiy we saqchi küchlirining toxtawsiz köpiyishige egiship, béyjingdiki aliy rehberlik qatlimini söyüsh merkez qilin'ghan “Milletler ittipaqliqi” teshwiqatimu jiddiy yolgha qoyulmaqta. Bu sewebtin xitay hökümiti zor küch bilen teshwiq qiliwatqan “Ittipaqliq” témisining heqiqiy meqsiti izchil halda ziddiyetlik so'allargha duch kéliwatqanliqi melum. Bu sahe bilen tonushluq bolghan bir qisim mutexessisler bu munasiwet bilen ziyaritimizni qobul qilip, özlirining bu xil ziddiyetlik mesile heqqidiki qarashlirini otturigha qoydi. Töwende diqqitinglarda bolidighini muxbirimiz ezizning bu heqtiki tepsiliy melumatliri.

Xitay hökümitining herqaysi milletler arisida “Ittipaqliq” munasiwiti ornitish heqqidiki chaqiriqliri xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin buyan anglinip kéliwatqan bolup, uningda tekitlen'gen merkiziy nuqta “Milletlerning barawerlikini we herqaysi milletlerning güllinishini emelge ashurush”bolup kelgen. Halbuki bu xil teshwiqat pa'aliyitining yadroluq mezmuni emeliy xizmet we turmush halqilirida omumlashmighanliqi üchün jem'iyette inaqliq we tinchliq berpa qilishning ornigha eksiche ünüm bergen, hetta bezide yamanliship ijtima'iy dawalghushlargha seweb bolghan. Dunya Uyghur qurultiyining bash katipi dolqun eysa bu heqte söz qilip, Uyghurlar diyaridiki “Milletler ittipaqliqi” teshwiqatining emeliyette milletler otturisida inaqliq berpa qilish ornigha Uyghurlarni xitay hökümitining herqandaq shekildiki hökümranliq endizilirige boysunushqa köndürüshni nishan qilghanliqini, bu sewebtin Uyghurlar jem'iyitidiki omumiy ijtima'iy naraziliqning 1985-yilidiki we uningdin kéyinki oqughuchilar herikitide eks etkenlikini tekitleydu.

Amérika frostburg uniwérsitétining proféssori ma xeyyün xitaydiki milletler munasiwiti heqqide biwasite izdinip körgen, shundaqla alaqidar muhitni bashtin kechürüp baqqan mutexessislerning biri. Uning pikriche “Milletler ittipaqliqi” xitaydek bir chong dölet üchün kem bolsa bolmaydighan tedbirlerning biri hésablinidu. Emma hazir buning ijra qilinishi esli nishandin pütünley bashqiche bolghan rewishte dawam qilmaqta. U bu heqte mundaq deydu: “Milletler ittipaqliqi eslide köp tereplime mezmunni öz ichige alghan bolidu. Buningda herqandaq millet, yeni u bekla kichik millet bolsun yaki bekla chong millet bolsun, adettiki millet bolsun yaki qaysila millet bolsun hemmila adem öz'ara hörmet asasida ittipaqlishish tekitlinidu. Buning héchqandaq xatasi yoq, elwette. Herqandaq chong dölet, hetta amérikimu oxshash bolmighan irqlar arisida bu xil ittipaqliqni emelge ashuruwatidu. Emma xitaydiki ‛milletler ittipaqliqi‚ ning özigila xas bolghan ‛özgichilik‚ liri mewjut: buning birinchisi, hazir bu xil ittipaqliq teshwiqati xitayning chégra rayonliridila, yeni hazir asasen shinjang, tibet qatarliq jaylarda yolgha qoyuluwatidu. Emma bu jaylardiki milletler ittipaqliqi bir tereplime halda herqachan az sanliq milletlerni xitaylargha boysunushqa, ularning buyrighanlirini beja keltürüshke, xitaylarni söyüshke, shu arqiliq öz hayatliqini kapaletke ige qilishqa ündewatidu. Bu kishilerge xuddi ashu milletler xitaylar bilen ittipaqlashmaywatqandek bir tuyghu béridu. Ikkinchi, méningche bu xildiki ‛milletler ittipaqliqi‚ teshwiqati döletning siyasiti bolghandikin u aldi bilen béyjing, shangxey, shundaqla bashqa ölkilerdiki xitaylar yaki bashqa milletler yashawatqan jaylarda toluq ijra bolushi hemde teshwiq qilinishi lazim. Bu hemme adem bilidighan eqelliy qa'ide. Emma ‛milletler ittipaqliqi‚ ni bir milletni medeniyet we siyasiy jehettin guman nishani qilishqa, yene kélip buninggha bir rehberni söyüsh hemde uni ulughlash mezmunini téngishqa bolmaydu. Bu ashkara ighwagerchilik qilghanliqqa, shuningdek kishilerning diniy étiqadini haqaret qilghanliqqa barawer”.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesenmu mushuninggha oxshap kétidighan qarashta boluwatqan ziyaliylarning biridur. U özining Uyghurlar diyarida xitaylar bilen birlikte xizmet qilish emeliyitige birleshtürgen halda xitay da'iriliri zor küch bilen yolgha qoyuwatqan “Milletler ittipaqi” teshwiqatida mahiyetlik hemde eng zor derijide kemchil boluwatqan “Barawerlik” amili tüpeylidin bu xildiki teshwiqatning “Menggü ishqa ashmas wede” bolup qalidighanliqini tekitleydu.

Proféssor ma xeyyünning pikriche xitaydiki memliketni bashqurush méxanizimida mewjut boluwatqan sansizlighan mesililerning biri del Uyghurlar diyaridiki “Milletler ittipaqliqi” teshwiqati iken. Uning pikriche Uyghurlar diyaridiki yerlik her derijilik hökümet organliri yene béyjingdiki yuqiri qatlam “Dahi” larni xushal qilish üchün izchil halda töwendikilerni bésish usulini qollinip kelmekte iken. U bu heqte mundaq deydu: “Shunga mushu nuqtidin alghanda shinjangdiki yerlik emeldarlarning yuqirigha xushametkoyluq qiliwatqanliqini biliwélish tes emes. Yene kélip buni yene yerliktiki emeldarlarning yerlikte yolgha qoyuwatqan xushametchilik siyasitining bir qismi déyishkimu bolidu. Shunga buni tamamen xitayning dölet siyasiti sewebidin kélip chiqqan dep ketkilimu bolmaydu. Bu bir alahide ehwal bolup, tibet we shinjangda alahide éghir boluwatqan bir türlük mesile. Shunga omumen qilip éytqanda bu xildiki atalmish ‛milletler ittipaqliqi‚ terbiyisi del hazirqining eksiche yönülüshte mangsa toghra bolidu. Bolmisa hazirqidek yuqirining dégenliri bir xil bolush, töwende otturigha chiqiwatqanliri yene bir xil bolushtek az sanliq milletlerge qaritilghan haqaret, hujum, cheklesh ehwalliri yamrap kétidu. Qisqisi hazirqi ehwalda biz shinjang rayonini xitayning ichkiri ölkiliri bilen sélishtursaq shinjangni bir ‛alahide rayon‚ déyishke bolidu. Qanun jehettin alghandimu u hazir xitaydin bekla uzaqlap kétiwatidu”.

Türlük uchur menbeliri Uyghurlar diyarida yolgha qoyuluwatqan bu xildiki “Ittipaqliq terbiyisi” ning yillardin buyan taq yönilish boyiche mejburiy dawam qilip kéliwatqanliqini körsitidu. Radi'omiz ilgiri bu mesile heqqide yerliktiki Uyghur déhqanlardin pikir alghanda radi'o anglighuchilirimizdin bireylen özining ilgiri özbékistan terep radi'osining téléfon ziyaritini qobul qilghandiki ehwallarni esligen, shuning bilen birge, özbékistan radi'osining özidin “Uyghurlar bilen xitaylar ittipaqmu?” dep sorighanliqini, özining bu heqtiki ehwallarni tonushturup “Biz ittipaq bolushimiz lazim, eger ittipaq ötmisek bizni étip tashlaydu” dep jawab bergenlikini tilgha alghan idi.

Melum bolushiche, xitay da'iriliri bu xildiki “Ittipaqliq terbiyisi” ni toxtimastin herqaysi sahelerge we yéza-qishlaqlargha qeder kéngeytiwatqan bolsimu, uningdiki mahiyetlik mesililerde birer özgirishning bolidighanliqi heqqide hazirche héchqandaq bésharet yoq iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.