Xitay da'iriliri Uyghur élide pilanliq tughut siyasitini yenimu kücheytmekchi

Muxbirimiz irade
2013.06.05
pilanliq-tughut-305.jpg Uyghur élidiki melum bir uyghur ayalning balisini quchiqida tutup olturghan süriti.
RFA Archive

Pilanliq tughut siyasiti Uyghur élide eng qattiq ijra qiliniwatqan siyasetlerning biri. Bu siyaset Uyghur élige toxtimay köchürülüwatqan xitay köchmenliri netijiside öz zéminida az sanliqlar ornigha chüshüp qalghan Uyghurlarni qattiq narazi qilmaqta.

Emma Uyghur rayonluq hökümet yéqinda mexsus pilanliq tughut siyasiti teshwiqat xizmiti yighini chaqirip, Uyghur élide pilanliq tughut siyasitini téximu kücheytip élip bérishni telep qildi.

Xitayda yolgha qoyuluwatqan pilanliq tughut siyasiti üstidiki tenqidiy pikirler, naraziliqlar köpiyip, xitay közetküchiler xitaydiki nopusning qérishi, er-ayallar sanining tengpungsizliqi qatarliq nurghun ijtima'iy mesililerge pilanliq tughut siyasitining seweb boluwatqanliqini bildürüwatqan, xitayda nopusni kontrol qilish siyasitini bikar qilish heqqidiki telepler küchiyiwatqan bir mezgilde Uyghur éli da'iriliri mexsus yighin chaqirip, Uyghur élide pilanliq tughut siyasitini kücheytip ijra qilishning zörürlükini tekitlidi.

Xitay döletlik sehiye we pilanliq tughut komitétining tor bétide bérilgen xewerdin melum bolushiche, Uyghur aptonom rayonluq pilanliq tughut komitéti yéqinda mexsus aptonom rayon boyiche pilanliq tughut teshwiqat xizmiti yighini chaqirip, herqaysi jaylardin kelgen alaqidar rehber we xadimlarni jaylarda 18-qurultay rohini shundaqla memliketlik pilanliq tughut xizmitini yighinining rohini yaxshi izchillashturushni, Uyghur élide pilanliq tughut xizmitini élip bérishning zörürlükini tonup yétip, téximu kücheytip ijra qilishni otturigha qoyghan. Yighinda, Uyghur élide pilanliq tughut siyasitini emeliyleshtürüshte nurghun yaxshi netijilerning qolgha kelgenliki teqdirlinish bilen birge, bundin kéyin jaylarda teshwiqatni téximu kücheytish, pilanliq tughut xadimliri kishiler bilen yüzmu-yüz uchrishish, pilanliq tughut mulazimet merkezlirini köpeytishke oxshash usullarni qollinish yolyoruqi bérilgen.

Xitay da'iriliri yéqinqi yillardin buyan bir yaqtin Uyghur élige kelgen xitay köchmenlirini qanuniy olturaqlishish asaslirigha ige qilish üchün qisqighine waqit ichide 6 milyon köchmen'ge “ Olturaqlishish kinishkisi” bérishni ijra qilghanning eksiche, Uyghur élide hedep nopusni kontrol qilishni, az perzentlik bolushni teshwiq qilmaqta, hetta mejburiy bala chüshürüsh wasitilirini qollinish arqiliq uni ijra qilmaqta. Da'iriler Uyghur élide nopus chekleshte Uyghur qatarliq yerlik milletlerni asas nishan qiliwatqan bolup, da'iriler 2012-yili 170 milyon yüen meblegh ajritip mexsus yézilardiki pilanliq tughutqa emel qilghan a'ililerni mukapatlighanda, mexsus Uyghur élining jenubidiki az sanliq milletler nopusi 50% tin ashidighan jaylarni asas qilghan idi. Xewerlerdin shu qétimliq mukapatlash pa'aliyitide Uyghurlar köp olturaqlashqan Uyghur élining jenubidiki yéza, nahiyilerde xitay hökümitining “Az tughup, téz béyish” qurulushi boyiche, peqet birla perzentlik bolghan 82 mingdin artuq kishi, 29 mingdin artuq a'ile mukapatlan'ghan idi.

Chet'ellerdiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchiliri xitay hökümitining yuqiriqidek wasitiler arqiliq Uyghurlarni öz zéminida az sanliq qatarigha chüshürüp qoyghanliqini bildürmekte. Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit, pilanliq tughut siyasitining hem Uyghurlar nopusining tebi'iy köpiyishige, hem Uyghur ayallirining jismaniy saghlamliqigha éghir zerbe bériwatqanliqini bildürdi.

Xitay hökümiti 2011-yili élan qilghan 6-qétimliq nopus tekshürüsh netijisidin melum bolushiche, Uyghur aptonom rayonida muqim olturaqlashqan xitaylar nopusi omumiy nopusning40.1% Ini igiligen. Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq bashqa barliq xitay bolmighan milletler 13 milyon 67 ming nopus bilen omumiy nopusning 59.9% Ini igiligen. Démek, 60 yildin béri yürgüzülüwatqan xitay köchmen yötkesh netijiside, Uyghurlar Uyghur éli nopusining 50 pirsentinimu teshkil qilalmaydighan halgha chüshürüp qoyulghan. Uning üstige, élan qiliniwatqan alaqidar statistikilardin melum bolushiche, Uyghur élining shimaliy rayonliridila emes, belki Uyghurlar zich olturaqlashqan jenubtimu xitay nopusining örlesh nisbiti yuqirilap mangghan. Emma eksiche, bu rayonlardiki Uyghurlarning tebi'iy köpiyish nisbiti töwenlep ketken. Norwégiyediki Uyghur ziyaliysi semet abla ependi bu heqte toxtilip, xitay hökümitining Uyghurlarni assimilyatsiye qilish qedimini tézlitish üchün bundin kéyin nishanini Uyghur medeniyiti ching saqlinip turuwatqan rayonlargha qaritidighanliqini bildürdi.

Xelq'ara kishilik hoquq organliri xitay hökümiti Uyghurlargha yürgüzüwatqan pilanliq tughut siyasitini wehshiy we insanliqqa yat bir qirghinchiliq siyasiti, dep baha bermekte we bu siyasetni ijra qilishni derhal toxtitishni telep qilmaqta. Dunya Uyghur qurultiyi pilanliq tughut siyasiti kücheytip ijra qilin'ghan teqdirde, rayonda téximu köp qanliq weqelerning kélip chiqidighanliqini agahlandurdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.