Xitayda dawamlishiwatqan tor kontrolluqi we Uyghur tor béketlirining ehwali diqqet qozghidi

Muxbirimiz méhriban
2013.09.26
xitay-internet-cheklesh-weibo.jpg Xitay puqrasining kaféxana intérnétini ishlitip wéybo qatarliq tor betlirige kiriwatqan körünüsh. 2012-Yili 2-aprél, béyjing.
AFP

Xitay da'iriliri bu yil 8-9-ay mezgilliride “Intérnétta ösek söz tarqatqanlargha zerbe bérish” herikitini bashlap intérnétqa qaritilghan kontrolluqni yenimu kücheytti.

8-Ay mezgilide xitay intérnét saheside aktip uchur yollap kéliwatqan tor blog sahiblirini qolgha élish weqeliri yüz berdi. 2013-Yili 9‏-séntebir küni xitay aliy sot we aliy teptish mehkimisi mewjut alaqidar qanunlarni tetbiqlashni kéngeytip, torda haqaret qilish, parakendichilik sélish, qanunsiz soda bilen shughullinish we qaqti-soqti qilish qatarliq qilmishlarning jinayi jawabkarliqqa tartilidighanliqini, hemde torda tarqitilghan ighwa 500 ge yetse shu kishining qanuniy jawabkarliqqa tartilidighanliqini élan qildi.

Qarar élan qilinip ikki heptidin kéyin, yeni 17-séntebir küni xitayning gensu ölkisi jang jyawen oblastliq saqchi idarisi 16 yashliq ösmür toluqsiz ottura mektep oqughuchisi yang xuyni “Torda ighwa tarqatti” dep qolgha élish weqesi yüz bérip, 23-séntebir küni yangxuy gunahsiz dep qoyup bérildi.

Chet'ellerdiki Uyghur ziyaliyliridin xitay weziyitini we xitayning intérnét sahesidiki cheklime we kontrolluqini uzundin buyan közitip kéliwatqan eziz eysa ependi,gensuda yüz bergen 16 yashliq ösmürni “Torda ighwa tarqatti”dep qolgha élish we qoyuwétish weqesi bilen Uyghur élide élip bériliwatqan “Intérnétta ösek söz tarqatqanlargha zerbe bérish” herikitini sélishturup,öz qarashlirini otturigha qoydi.

Eziz ependi yéqinqi birqanche ayda xitayda dawamlishiwatqan“Intérnétta ösek söz tarqatqanlargha zerbe bérish” herikitining xitay idé'ologiye saheside élip bériliwatqan yene bir qétimliq basturush ikenlikini bildürüp, intérnét, uchur-alaqe saheside Uyghurlargha qaritilghan cheklime we basturushning xitayning herqandaq ölkisidinmu éghirliqini bildürdi.

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati qatarliq orunlar xitay da'irilirining intérnét kontrolluqini eyiblep kéliwatqan bolup, 9-séntebir küni xitay da'iriliri mezkur edliye qararini élan qilghandin kéyin, xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay hökümiti élan qilghan bu qararni tenqidligen idi.

Eyni chaghda kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishlirigha mes'ul xadimi sofiye richardson bu heqte toxtilip, “Xitay hökümiti otturigha qoyghan bu yéngi jazalash tedbiri namda ‛yaman niyet we pitne ighwalarni jazalash‚ ni mezmun qilghan déyilsimu, emeliyette hökümetni tenqid qilghuchilar we qanunsiz qilmishlarni pash qilghuchilarni nishan qilghan.” dégen. Sofiye xanim yene bu qararning da'irilerning torda özining pikir hoquqini qollan'ghan kishilerni qamaqqa élishini asanlashturidighanliqini ilgiri sürgen idi.

Eziz eysa ependi da'irilerning bu qararining Uyghur élidiki intérnét kontrolluqini téximu kücheytip, torda öz pikrini erkin otturigha qoyghan Uyghurlarning tutqun qilinish nishanigha aylinishigha seweb bolidighanliqini misallar arqiliq bayan qildi.

Eziz eysa ependi sözide 5-iyul ürümchi weqesi mezgilide yüz bergen, Uyghur biz, diyarim, shebnem qatarliq 200din artuq Uyghur tor békitining taqiwétilip, muxbir gheyret niyaz qatarliq tor yazghuchiliri we tor bashqurghuchilirining qolgha élinip, éghir qamaq jazasigha höküm qilinish weqesi, shundaqla bu yil 9-ayda yeken qatarliq jaylarda intérnétta chet'el agéntliqlirining xewerlirini we islam eqidilirige a'it filimlarni körgini üchünla 9-yildin 10-yilghiche bolghan éghir qamaq jazasigha höküm qilin'ghan Uyghurlar heqqidiki weqelerni tilgha élip, yéqinqi birqanche yildin buyan Uyghurlargha qaritilghan basturush éghirliship, intérnét kontrolluqi téximu kücheygenlikini bildürdi.

Eziz eysa ependi ziyaritimiz axirida yene xitay da'iriliri élan qilghan “Torda ighwa tarqatqanlarni jazalash” qanuni heqqide toxtilip, da'iriler yolgha qoyuwatqan bu tedbirlerning xitaydiki intérnét tereqqiyatigha jümlidin Uyghur élide 5-iyuldin kéyin qaytidin güllinish basquchigha kirgen Uyghur tor tereqqiyatini tosup qalalmaydighanliqinimu bildürdi.

Eziz eysa ependi bu heqte toxtilip, pütün dunya éléktronluq uchur dewrige kirgen bügünki shara'itta, xitay da'irilirining bu xil qanunlar arqiliqla, xelqning pikir erkinlikini we intérnétta uchur tarqilishini tosup qalalmaydighanliqini, shunga Uyghur élidiki intérnét-uchur alaqisiningmu xelq'ara tereqqiyat yönilishige masliship téximu güllinidighanliqini tekitlidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.