2017-Yili'ida Uyghurlarning béshigha kelgen külpetler: (12)

Uyghur diyaridin toshup kétilgen bayliqlar we éghir derijide bulghan'ghan muhit

2017-Yili xelq'ara taratqularning jiddiy diqqitini tartqan mesililerning yene biri-Uyghur diyaridiki tebi'iy bayliqlarning shiddet bilen bulang-talang qilinishi we ularning xitay ölke-sheherlirige toshulup kétilishi shundaqla rayondiki éké'ologiyelik muhitining éghir derijide bulghinishi boldi. Yürüshlük programmimizning bu qismida 2017-yili ürümchi, qeshqer qatarliq sheherlerning xitaydiki muhiti eng éghir bulghan'ghan sheherler tizimlikige kirgenliki, Uyghur diyaridiki muzluqlarning érip kétiwatqanliqi, tebi'iy köl we deryalarning qurushqa yüzliniwatqanliqi, bostanliqlarning qumlishishi, yer asti su yüzi töwenlep, turpan karizlirining qurup kétishi qatarliqlar heqqide radiyomiz igiligen melumatlar diqqitinglarda bolidu.

1. Uyghur diyaridin toshup kétilgen néfit we tebi'iy gaz

2017-Yili 2-ayning 12-küni radi'omiz igiligen sanliq melumatlardin ashkarilinishiche, xitay 2016-yilida tarim néfitlikidin qéziwélin'ghan 19 milyard 300 milyon küp métir tebi'iy gazni xitay ölkilirige toshup ketken. Xitay taratquliri yene Uyghur diyaridin turuba arqiliq toshulidighan tebi'iy gaz changjyang deryasining ottura we töwen éqimidiki 400 milyondin artuq xitay ahalisining yilliq yéqilghu éhtiyajini qamdawatqanliqini ashkarilighan.

Shinxwa agéntliqi tarqatqan xewerde xitayning 2016-yilida tarim néfitlikidin jem'iy 23 milyard 562 milyon küp métir tebi'iy gaz qazghanliqi, buning 19 milyard 300 milyon küp métirini xitay ölkilirige toshup ketkenliki bildürülgen. Mezkur xewerde déyilishiche, xitay hökümiti 2016-yili tarim néfitlikidin yéngidin 52 néfit quduqini achqan.

“Xitay xewerliri” torining 2017-yili 16-öktebirdiki xewiridin ashkari'inishiche, 2004-yildin buyan dawamlishiwatqan “Gherbning gazini sherqqe yötkesh” qurulushida, 2017-yili kirishi bilen tarim néfitlikige yéqin bolghan kucha nahiyesiki késhén tebi'iy gaz rayonidin qéziliwatqan tebi'iy gazning künlük mehsulat miqdari 18 milyon kub métirgha yetküzülgen. Xewerde bir künlük tebi'iy gazning 20 milyon a'ilining bir künlük gaz yéqilghusini qamdaydighanliqi tilgha élin'ghan.

Néfit qézish sewebidin su yüzi töwenlep aqsudiki quduqlar, turpan-toqsundiki karizlar qurup ketti

2017-Yili 2-ayning 16-küni radi'omiz ziyaritini qobul qilghan aqsudiki bir kent kadiri “Ilgiri birqanche métirla kolinidighan quduqlar hazir 90 métirdin 120 métirghiche chongqurlashti,”dédi.

Aqsu wilayitidiki bir neper kent kadiri öz tewesidiki su mesilisi boyiche ziyaritimizni qobul qilghanda “Yurtimizda su qisliqi mesilisi éghirlashti, ilgiriki yillarda 3 métir quduq kolapla pakize ichimlik sugha érishettuq. 2017-Yiligha kelgende basmaq quduqlar 30 nechche métir kolinidighan boldi. Déhqanchiliqta ishlitidighan tokluq quduqlarni 90 métirdin 120 métirghiche kolighanda, andin su chiqidu,” dep jawab berdi.

Su mutexessislirining bildürüshiche, qumul we turpan wilayetliri Uyghur diyaridiki su krizisi eng éghir rayonlarning biri. Bu yerde chongraq derya-éqinlar bolmighanliqi üchün yerlik Uyghurlar uzaq tarix jeryanida karizdin ibaret bu yer asti su yoli sistémisini ijad qilip, su mesilini hel qilip kelgen. Epsuski, yéqinqi yillarda turpan karizlirining qurup kétishige tok bilen su tartidighan quduqlarning ziyade köp qézilishidin bashqa, téximu muhimi tarim néfitlikining yer asti süyini köplep serp qilishi seweb bolghan.

Yerlik Uyghurlardin igiligen ehwallardin 1950-yillardin buyan qumul we turpan oymanliqidiki karizlar tedrijiy qurup, 2017-yilgha kelgende pütünley weyran bolush girdabigha yetken. Turpandiki kazrizlarning 90 pirsentke yéqin qismi qurup ketken.

2. Xitay ölkilirige toshuluwatqan kömür, kömür gazi we Uyghur diyaridiki hawaning bulghinishi

Xitay 2017-yili Uyghur diyaridin yéngidin échilidighan 6 milyon tonniliq kömür kanini testiqlidi. 2017-Yili xitayning shimaliy qismidiki ölke-sheherliride muhitning bulghunishini azaytish üchün kömür kanlirini taqash jiddiy ijra boluwatqan ehwalda xitay döletlik pilan komitéti 2017-yili 8-ayda Uyghur diyarida yiligha alte milyon tonna kömür qézish qurulushini testiqlighan.

Roytériz agéntliqining 8-ayning 2-künidiki xewiride éytilishiche, xitayning Uyghurlar diyaridiki “Gu'angxu'ay sana'et meblighi shirkiti” ning tarmaq shirkiti bolghan “Shangxey gu'angxuy énérgiye cheklik shirkiti” 2017-yil 8-ay kirishi bilen Uyghurlar diyari bilen mongghuliye chégrasidiki beyshi köli rayonigha jaylashqan üsti ochuq kömür kanini échish heqqide döletlik tereqqiyat we islahat komitétining ruxsitini alghan.

Goguldin igiligen matériyallardin melum bolushiche, xitay hökümiti Uyghur diyaridin qéziwatqan kömür yiligha 800 milyon tonnidin bir milyard tonnigha qeder bolup, xitay xewerliride 2020-yiligha barghanda waqti ötken 800 milyon tonniliq kömür kanini taqaydighanliqini jakarlighan bolsimu, emma 2017-yili 8-aygha kelgende xitay da'iriliri teminleshte körülgen jiddiylik tüpeylidin bu cheklimini boshatqanliqini bildürgen.

Ghulja nahiyiside qurulghan chingxu'a énérgiye guruhining kömür gaz zawuti yerlik hawa kilimatini bulghighan

Xitay taratquliridin ashkarilinishiche, ghulja nahiyesidiki pilichi kömür kéni 2010-yili mezkur shirketke höddige bérilgen. Chingxu'a shirkiti qarmiqidiki kömür gaz zawuti 2013‏-yili xitay merkizi hökümiti we Uyghur aptonom rayoni da'irilirining testiqi bilen qurulghan. Ghulja nahiyesidiki kömür gaz zawutini höddige alghan chingxu'a énérgiye guruhi 2016‏-yili öktebirde mezkur kömür gaz zawutini kéngeytip qurushning 2‏-basquchluq kélishimini imzalighan.

Mezkur qurulush xelq'ara taratqularda her xil tenqid we endishilerni qozghighan. 2017-Yili 2-ayning 9-küni amérika “Nyu-york waqti géziti” ning bergen xewiride, ghulja nahiyesdiki kömür gaz zawuti we buninggha oxshash qurulushlarning rayonning hawa kilimatgha buzghunchiliq qiliwatqanliqi heqqide toxtilip, “Ghulja nahiyesidiki kömür gaz qurulushi nahayiti qimmetke toxtaydu. Shuning bilen birge, bu qurulush nahayiti köp su telep qilidu. U izchil dawamliship kéliwatqan su mesilisini téximu éghirlashturidu. Eng yamini u hawagha, kömür qalashtek en'eniwi énérgiye ishlepchiqirish usulliridin téximu köp karbon di'oksid qoyup béridu,” déyilgen.

Radi'omiz yerliktin igiligen ehwallardin, kömür kéni we kömür gaz zawuti hawagha qoyup béridighan karbon chala oksidi qatarliq hawani bulghaydighan zeherlik gazlar we kömürning köplep qézilishi sewebidin su we tupraqning bulghinishi qatarliqlar ghulja nahiyisidiki alma, örük qatarliq miwizarliqlarni weyran qilip, ghulja nahiyiside nepes yolliri késelliklirini köpeytiwetken.

Yaponiyede turushluq Uyghur pa'aliyetchi, yéza igilik penliri doktori turmemet hashim ependining körsitishiche, kömürning terkibidiki krimnéy maddisi janliqlargha intayin ziyanliq bolup, u is-tütekke ariliship hawagha qoyup bérilse, salametlikke éghir tesir yetküzidiken.

Ébnur kölining qurup kétishige bingtu'enning suni igiliwélishi we tuz ishlesh zawutliri seweb bolghan

“Shinjang géziti”2017-yil 21-féwraldiki sanida 11-féwral ürümchide échilghan su qurulushi yighinida, bortala mongghul aptonom oblastidiki ébnur kölige qaytidin su bashlash qurulushigha 360 milyard som meblegh sélish, kelgüsi üch yil ichide Uyghur aptonom rayon teweside bir milyard 300 milyon kupmétir suni iqtisad qilish we iqtisad qilin'ghan suni rayonning ékologiyilik muhitini yaxshilashqa ishlitish pilanini élan qilin'ghan. Yighinda yene, ezeldin su qis bolghan Uyghur diyarida yéqinqi yillarda déhqanchiliq we sana'etke heddidin ziyade su ishlitilish, ichki quruqluq deryaliri we köllerning qurup kétishige seweb bolghanliqi tekitlen'gen.

Wékipidiyadiki uchurlardin melum bolushiche, ébnur köli 2009-yildin bashlap qurup kétish xewpide qalghan, 2015-yiligha kelgende pütünley qurup ketken. Halbuki, xelq'aradiki nopuzluq mutexessisler, mezkur kölning qurup kétishige, kölning muhim su menbesi bolghan küytun deryasining 90 pirsentttin artuq süyining bingtu'en da'iriliri teripidin tosuwélinishi seweb bolghanliqini tekitligen. Emma xitay da'iriliri öz xewerliride bingtu'enning su igiliwélishi Uyghur diyari éké'ologiyisining buzulushigha seweb bolghanliqi heqqidiki uchurlarni ret qilghan.

Chaghantoqay nahiyesining qulustay otliqidiki barliq quduqlar taqashqa buyrulghan

Uyghur aptonom rayoni da'iriliri2017-yil 7-ayda buyruq chüshürüp, chöchekke qarashliq chaghantoqay nahiyesining qazaqistan'gha chégridash qulustay otliqidiki nechche yüzligen quduqni taqighan.

“Yer shari waqti géziti” ning 7-ayning 28-künidiki xewiridin ashkarilinishiche, da'iriler buning yer üstidiki su we otlaqni qoghdap qélish üchün élip bérilghanliqini bildürgen.

“Yer shari waqti géziti” ning xewiride qeyt qilishiche, yerlik da'iriler yéqinda mezkur otlaqtiki 370 quduqni taqighan, qalghan 1519 quduqqa ölchesh eswablirini orunlashturghan. Qulustay burun su we ot-chöpi mol, yawayi haywanlar, köchmen qushlarning köngüldiki makani bolup kelgen. Biraq, mezkur otlaq 1980‏-yillardin bashlap köchmenlerning köpiyishi, quduq kolap yer asti suni köplep tartishi, normidin artuq mal-charwa béqishi netijiside yer üsti su tartilip, otlaqlar qurushqa, tupraq chöllishishke, yawayi haywanlarning nesli qurup kétishke bashlighan.

Baghrash köli muhitining bulghan'ghanliqi étirap qilindi

Shinxu'a agéntliqi 2017-yili 12-ayning 6-künidiki xewiride baghrash kölining muhitini eslige keltürüsh tedbiri qollan'ghanliqini xewer qildi. Xewerde étirap qilinishiche, yéqinqi 20 yildin buyan qurulghan zawut karxanilar we tarqatqan yunda we exletler, baghrash kölining etrapidiki 600 ming mo qomushluqning 1/3 qismining qurup kétishige we baghrash kölining süyining bulghinishi, tuzlishishi we aziyishigha seweb bolghan.

3. Kan échish, köchmenler we sayahet sewebidin Uyghur diyaridiki tebi'iy muhapizet rayonliri weyran boldi

“Yershari waqit géziti” 2017-yili 12-ayning 9-küni xewer bérip, altuntagh tebi'iy muhapizet rayonining bulghan'ghanliqini ashkarilidi.

Melum bolushiche, qalaymiqan kan échish altuntagh tebi'iy muhapizet rayonining ékologiyilik muhitini bulghiwetken. Netijide xitay da'iriliri bu rayonning éké'ologiyesini eslige keltürüsh üchün herxil turidiki kanlardin 69 ni taqighan. Bu tebi'iy qoghdilidighan rayonda kan échish pütünley men'i qilin'ghan. Teklimakan qumluqining jenubiy girwikige tutishidighan altuntagh tebi'iy muhapizet rayoni chaqiliq nahiyisige tewe bolup, chingxey we tibet égizliki bilen chégrilinidu.

Melumatlargha qarighanda, bu rayonda yawa qotaz, yawa éshek, tibet bökini qatarliq qoghdilidighan haywanlar, qoshlar bolup 300 xildin artuq yawayi haywanlar makanlashqan. Xitay da'iriliri mezkur rayonni 1986-yili “Dölet derijilik tebi'iy muhapizet rayoni” dep en'ge alghan. Halbuki, bu rayondiki qalaymiqan kan échish rayonning ékologiyesige éghir buzghunchiliq salghan.

2017-Yili künestiki tebi'iy yawa almiliq “Xitaydin kelgen hasharatlar” ning buzghunchiliqigha uchrighan

Shinxu'a agéntliqining 2017-yil 7-ayning 10-künidiki xewiridin ashkarilinishiche, ili oblasti künes nahiyesining aqbulaq rayonidiki tarixiy tebi'iy yawa almizarliq “Xitaydin kelgen hasharatlar” ning éghir buzghunchiliqigha uchrap, 80 pirsent yawa almazarliq qurup ketken. Künes aqbulaqtiki yawa almiliqning omumi kölimi 30 ming mo bolup, bu asiyadiki kölimi eng zor yawa almizarliq iken.

Shinxu'a agéntliqining ashkarilishiche, künes nahiyisi 1993‏-yili xitay ölkiliridin bir xil alma sortini kirgüzüp östürüshke bashlighan. Netijide, mezkur alma sorti özi bilen birge bir xil kichik qongghuz hasharitini ili rayonigha élip kirgen. Mezkur qongghuz hashariti asta-asta tengritéghining ichidiki yawa almiliqlargha kéngiyip, aqbulaqtiki yawa almiliqning 80 pirsentini weyran qilip tashlighan.

Mutexessislerning ilgiri sürüshiche, tengritaghliridiki yawa almiliqlar sénozoyik dewridin qalghan. Sénozoyik dewri buningdin 65 milyon yil bilen bir milyon 800 ming yil ariliqidiki dewrni körsitidu. Tengritéghidiki yawa almiliqlar künes we toqquztara nahiyelirige taralghan.

4. 2017-Yili ürümchi qatarliq sheherler xitaydiki muhiti eng bulghan'ghan sheherlerge aylandi

2017-Yili 3-ayda xitayning memliketlik yuqumluq késellikler mudapi'e merkizi xitaydiki 38 chong sheherning hawasidiki zeherlik chang-tozan miqa'arini tekshürüp, ularning ichide ürümchi hawasining terkibidiki zeherlik chang-tozan miqdarining eng éghirliqini bayqighan. Mezkur xewer xongkong “Jenubiy junggo etigenlik pochta géziti”ning 2017-yili 3-ayning 17-künidiki sanida bérildi.

Tekshürüsh netijiside bu 38 sheherning her kupmétir hawa terkibidiki MP10 chang-tozanlirining otturiche miqdari 93 ke, noqul ürümchi shehirining her kupmétir hawasidiki MP10 ning miqdari 136 ge yétip barghanliqi melum bolghan. Dunya sehiye teshkilatining ölchimide her bir sheherning hawa terkibidiki MP10 ning miqdari 20 bolup, ürümchining hawasi buningdin az kem 7 hesse artip ketken.

Ürümchi qatarliq sheherlerde qish peslide muhitning éghir bulghinishi da'irilerni simunt zawutlirini taqashqa mejbur qilghan

Da'iriler qish peslide ürümchi qatarliq sheherlerning muhit bulghinishini yéniklitish üchün, 2017-yil noyabirdin bashlap ürümchi, sanji, shixenze, qeshqer, aqsu, xoten, qizilsu qatarliq wilayet-oblastliridiki simunt zawutlirini taqashaqa mejbur bolghan. “Shinjang géziti” ning 16‏-noyabirdiki xewerige qarighanda, alaqidar organlar qish peslidiki hawa bulghunishning bésimini yenggillitish üchün bu qararni chiqarghan.

5. Uyghur diyaridiki tupraqning bulghunushi yémeklik endishisini kücheytti

2017-Yili Uyghur diyaridiki yerlik ahalilerning inkasliri we xitay hökümet organliri, yerlik teminligen bir qisim ehwallarmu Uyghur diyarida tupraqning bulghinishi bilen yémeklik bixeterlik endishisining kücheygenliki heqqide köpligen uchurlar ashkarilandi.

2017-Yili 5-ayning 25-küni ilanliq yéziliq saqchixanining mes'ul xadimi ximiyilik oghut sewebidin bu yerdiki térilghu yerlerning buzghunchiliqqa uchrap, su we tupraqning ximiyiwilinishi kishilerde ashliq we köktatlargha bolghan endishisini kücheytkenlikini bildürdi.

U yéqinqi yillarda toqsun déhqanlirining yerdin nep alalmighachqa qoy-kalilarning qighliridin teyyarlan'ghan tebi'iy oghutni turpan'gha élip bérip, xitay köktatchilargha satqanliqini, özliri tériydighan yerlirige bolsa ximiyiwi oghut ishletkenliki üchün ashliq zira'etlerning bulghan'ghanliqini, buning bilen yémeklik endishisining kücheygenlikini ashkarilidi.

Uyghur diyaridiki muhit bulghinishi we rak késelliki heqqide uzun mezgil izdinish élip barghan, en'gliyede olturushluq Uyghur pa'aliyetchiliridin doxtur eniwer toxti bu heqte inkas qayturup: “Xitayda payda we menpe'et üchün saxta yémeklik ishlepchiqirish, hetta süt parashoklirigha zeherlik maddilarni qoshush, ximiyiwi maddilar we zeherlik dorilar bilen östürgen zira'etlerni özi yémey bashqilargha sétish qilmishliri yildin-yilgha éghirlashti. Xitaydiki ximiyiwi mehsulatlar we zeher terkibi yuqiri bolghan déhqanchiliq doriliri kéyinki yillarda Uyghur éligimu kirip keldi,” dédi.

Doxtur eniwer toxti yene Uyghur diyaridiki tupraq we yémekliklerning bulghinishidin bashqa, su mesilisining kelgüsidiki 10 yil ichide pütkül ottura asiyada eng chong krizisqa aylinidighanliqini, hetta döletler ara su menbesini talishish urushining muqerrer yüz bérish éhtimali barliqini tekitlidi.

6. 2017-Yili Uyghur élidiki muzluqlarning érishi tézleshken

2017-Yili xitay tetqiqatchilar Uyghur élidiki muz choqqilarni érip yoqap kétishtin qutquzup qalghini bolmaydighanliqini bildürgen.

Amérikidiki NPR radi'osining 2017-yili 10-ayning 21-künidiki xewiridin melum bolushiche, Uyghur élidiki tengritagh 1-muzluq choqqida turup ishligen neq meydan programmisigha qarighanda, Uyghur élidiki muzluqlar yiligha ottura hésab bilen 4 métirdin köp népizlep mangghan.

Xewerge qarighanda, Uyghur élide nöwette jem'iy 20 ming muzluq choqqa bar bolup, bular xitaydiki muzluqlarning 50 pirsentini teshkil qilidiken. Halbuki, bu choqqilar 1950-yilidin buyan 21 din27 pirsentkiche népizlep ketken.

Ili jongchin yene 20 yil ilgiri tengritagh birinchi muzluqining pütün bir muzluq choqqa ikenlikini, nöwette bu choqqining érip ikkige bolunup ketkenlikini, bu muzluqlarning érishige ékologiyilik bulghinish 30 pirsent tesir körsitidighan bolsa, yershari xaraktérlik issip kétish hadisisi 70 pirsent tesir körsitidighanliqini bildürgen.

Melum bolushiche, bu muzluqlar ürümchining yérimini ichimlik su bilen teminligendin bashqa, rayon ékéologiyesini tengshep turidiken. Xewerde neqil qilishiche, eger yershari xaraktérlik issish hadisisi izchil dawam qilidighan bolsa, Uyghur élidiki muzluqlarning yérimidin köpreki, yeni 11 mingi 50 yil ichide pütünley érip, yoqap kétidiken.

7. Éké'o'ogiyilik muhit mesilisi Uyghur diyaridiki xitay emeldarlarni endishige salghan

Tengritagh torining 6-ayning 5-künidiki xewirige qarighanda, 1-iyun küni Uyghur aptonom rayonining partkom sékrétari chén chüen'go muhit mesilisi heqqide mexsus söz qilip, éké'ologiye éngini kücheytish we yéshil tereqqiyat usuli berpa qilish heqqide 8 türlük telepni otturigha qoyghan.

Arqidinla 6-ayning 5-küni aqsu wilayitining waliysi merdan muqiyt “Asmini kök, yéri yéshil, süyi süzük güzel aqsu berpa qilayli” serlewhilik nutuq élan qilghan. Atush sheherlik hökümetmu “Atush shehirining yaylaq éké'ologiyisini qoghdash heqqide mukapatliq siyaset nahiyisi” ni élan qilip, atush shehirige qarashliq tebi'iy yaylaqlarning 95 pirsentining oxshimighan derijide buzghunchiliqqa uchrighanliqini étirap qilghan. Közetküchiler, gerche Uyghur élidiki chong-kichik emeldarlar rayondiki ékéologiyilik muhittin ibaret bu “Cheklen'gen téma” din bösüp chiqqan bolsimu, emma ularning muhit asrash boyiche emeliy tedbir élishqa köp kéchikkenlikini tekitlimekte.