Uyghur élidiki chektin ashqan siyasetler xelq'aradiki közetküchilerning diqqitini qozghimaqta

Muxbirimiz irade
2017.10.04
xitay-saqchi-charlash-tekshurush.jpg Xitay saqchilirining héytgah meschitining etrapidiki kéchilik bazarni charlap yürgen körünüshi. 2017-Yili 25-iyun, qeshqer.
AFP

Nöwette Uyghur élide yürgüzülüwatqan chékidin ashqan qattiq qolluq siyasetler xelq'ara axbaratlarningmu diqqitini qozghimaqta.

Bu heqte élan qiliniwatqan maqalilerde, xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan bésim siyasitini yerliktiki bashqa milletlergimu kéngeytishi hem shundaqla siyasiy idiye terbiye merkezlirining xitay hökümitining islamgha qarshi siyasiti hem shundaqla chén chü'en'goning siyasiy muddi'asi bilen bolghan baghlinishi mulahize qilin'ghan.

Bügün “Asiya xewerliri” torida “Xitayning uzaq gherbidiki islamgha qarshi zalim siyasetler kéngeymekte” mawzuluq bir maqale élan qilindi. Uningda xitay hökümitining Uyghurlar nishan qilin'ghan nurghun bixeterlik tedbirliri bilen birlikte yene, bir qanche aydin buyan siyasiy terbiyelesh merkezlirini yolgha qoyghanliqi, kishilik hoquqni közitish teshkilatining bundaq merkezlerde tutup turuluwatqanlarning sanini bir qanche ming dep qaraydighanliqini bildürgen.

Maqalide yene, xitay hökümitining Uyghur élidiki qazaq, qirghiz qatarliq bashqa türkiy milletlergimu bésim qilip, chet'elge chiqip kirgenler yaki qazaqistan toghruluq parang qilghanlarni tutqun qilip, ularnimu yuqiridikidek terbiyelesh merkezlirige ewetiwatqanliqini bayan qilghan. Kishilik hoquqni közitish teshkilatining tetqiqatchisi maya wang “Asiya xewerliri” gézitige qilghan sözide, xitay hökümitining ezeldin Uyghurlarning chet'el bilen bolghan alaqilirini késishke urunup kelgenlikini bildürgen. U buning sewebi üstide toxtilip “Xitay hökümiti Uyghurlar we bashqa türkiy xelqlerni hökümetke we milletler ittipaqliqi siyasitige sadiq emes, ular özlirini chet'ellerdiki musulmanlar we türkiy milletlerge bekrek yéqin tutidu, dep gumanlinidu” dégen. U sözide, xitay hökümiti Uyghur élidiki muqimliqni saqlash halitini eng yuqiri pellige chiqarghanliqtin tebi'iy halda buning tesirige qazaq, qirghizlarningmu uchrawatqanliqini eskertken.

Amérikadiki erkinlik sariyi tetqiqatchisi sarah kuk xanim bolsa xitay hökümitining hazir Uyghur diyarini bashqurushta qolliniwatqan tedbirlirining köpinchisining özi békitken qanunlargha xilapliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Biz bir qanche yildin béri xitayning shinjangdiki bashqurushta qollan'ghan tedbirliride nurghun qanunsizliqlarni körduq. Mesilen, ular bir tuyuqsizla bir qisim islamche isimlarni balilargha qoyushtin chekleydu. Halbuki, bu isimlarning beziliri xitay hökümiti özi élan qilghan kitablarda maqullan'ghan isimlar. Yene bir küni xitay hökümiti tuyuqsizla kishilerning kiyimlirige arilishidu yaki birer kishini haraq ichmiseng bolmaydu, deydu. Bularning hemmisi intayin qanunning sirtida ep bériliwatqan, öz meyliche heriketler. Eger xitay hökümiti shinjangda radikallishish xewpidin ensirigen teqdirdimu, uni bu usullar arqiliq hel qilmasliqi kérek”.

“Asiya xewerliri” géziti maqaliside, xitay da'irilirining Uyghur élide jihad idiyesining tarqilishidin ensirigenliki üchün ghulja we altay qatarliq jaylarda pasportlarni yighiwalghanliqi we Uyghur diyarida nurghun kishilerni namaz oqughanliqi, burut qoyghanliqi yaki rozi tutqanliqi üchün tutqun qiliwatqanliqini bayan qilghan.

Uyghur közetküchilerning qarishiche, pasport yighiwélish, namaz oqushni cheklesh we saqal qoyghanlarni tutqun qilish we bashqa cheklimiler Uyghur diyarining jenubida, asasliqi Uyghurlar zich olturaqlashqan jaylarda keng yolgha qoyulup kelmekte. Xelq'ara kechürüm teshkilatining xitay ishliri tetqiqatchisi wilyam ni “Asiya xewerliri” ge söz qilip “Xitay hökümitining nechche waqittin béri Uyghurlargha we tibetlerge yürgüzüp kelgen zalim siyasetliri ularni yurtini tashlap qéchishqa mejburlidi. Emdi bu siyasetler qazaq, qirghizlarghimu kéngeydi” dégen. U yene “Qazaq qirghizlargha qilin'ghan bu tuyuqsiz hujumni xitayning islamgha qaratqan bésim siyasitining hem shundaqla atalmish ‛chet'el küchlirining suqunup kirishi‚ ni cheklesh herikitining bir qismi, dep qaraymen. Emma buning mentiqliq asasi yaki nezeriyewi asasi yoq” dégen.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati tetqiqatchisi maya wang sözide, xitay hökümitining Uyghur élidiki qattiq qolluq tedbirlirini chet'el küchlirining suqunup kirishige hem shundaqla Uyghurlarni chet'ellerdiki térrorluq teshkilatlirigha chétip chüshendürüsh arqiliq özining heriketlirini aqlap kelgen bolsimu, emma xitay hökümitining térrorluq tehditi heqqide ilgiri sürgenlirini ispatlashning mumkin bolmaywatqanliqini éytqan.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri diréktori doktor sofi richardson bolsa xitay hökümitining “Térrorluq” dégen sözni suyi'istémal qiliwatqanliqini bildürdi. U: “Menche xitay hökümitining térrorluq dégen térimni ishlitishke sherti toshmaydu. Chünki u bu sözni bekla éghir derijide suyi'istémal qilip ketti. Xitay hökümiti üchün meyli tinchliqperwer bolsun, meyli zorawan heriket bolsun, yaki hökümet tenqid qilinip éytilghan söz bolsun hemmisi térrorluq hésablinidu. Eng qisqisi uninggha qanunliringni ijra qil, déyishmu térrorluq hésablinidu” dédi.

“Asiya xewerliri” géziti öz maqaliside, közetküchi maya wangning sözini neqil qilip turup, Uyghur aptonom rayoni partkom sékrétari chén chü'en'goning xitay kompartiyesining 19-qurultiyida siyasiy byurogha da'imiy eza bolup kirish arzusi uning Uyghur élini bundaq qattiq idare qilishtiki seweblerning biri bolushi mumkinlikini, uning mushu siyasiy meqsiti üchün “Chet'el küchlirining suqunup kirishi” ni bahane qilip turup, Uyghur élini saqchi dölitige aylanduruwetkenlikini bayan qilghan hem bu yil 61 yashqa kirgen chén chü'en'goning 19-qurultayda eng diqqet qozghawatqan bir shexs ikenlikini éytqan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.