2017-Yilida Uyghurlarning béshigha kelgen külpetler (2)

Muxbirimiz méhriban
2017.11.27
herbi-manewir-xoten-ayropilan.jpg Yoluchilar ayropilani bilen toshulghan xitay qoralliq küchliri “Térrorluq” qa qarshi manéwir we qesemyadqa teyyarliq qilip, ayropilandin chüshmekte. 2017-Yili 27-féwral, xoten.
AFP

“Yépiq terbiyelesh merkizi” ge solan'ghan we késiwétilgen Uyghurlar

2017-Yili xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasiti eng kücheygen bir yil boldi. Xelq'ara taratqular Uyghur aptonom rayonining bir “Saqchi döliti” ge yaki “Üsti ochuq türme” ge aylandurulghanliqi heqqide köpligen xewerler élan qildi. Bolupmu chén chüen'goning Uyghur diyarida élip bériwatqan “Diniy esebiylik” we “Ikki yüzlimichilik” ke zerbe bérish dolqunida türküm-türküm Uyghurlarning atalmish “Terbiyelesh merkezliri” ge aylarche solinishi yaki gheyriy-resmiy usulda sotlinip qamaqqa késiwétilishi xelq'ara taratqulardiki muhim söz témisigha aylanmaqta.

1. On ming kishilik qesemyad yighini we 5000 kishilik herbiy manéwir

2017-Yil 27-féwral küni ürümchidiki xelq meydanida 10 ming kishilik qesemyad yighini we manéwir ötküzülüp, “Térrorluq we esebiylikke zerbe bérish dolquni” jakarlandi. “Xelq géziti”, “Shinxu'a agéntliqi” qatarliqlarning xewerliridin melum bolushiche, qesemyad yighinida sékrétar chén chüen'go “Térrorluq we diniy esebiylikke qattiq zerbe” béridighanliqini jakarlighan. Shu küni ürümchidiki qesemyad yighinigha qatnashqan saqchi, alahide saqchi we herbiy qisimlardin nechche ming kishi bronéwik, tanka qatarliq éghir qorallar bilen ürümchi kochilirida yürüsh qilip, xelqqe heywe körsetken.

28-Féwral küni xoten, qeshqer qatarliq jaylardimu nechche ming ahale qatnashturulghan qesemyad yighinliri échilghan. 27-Féwral ürümchidiki qesemyad yighinigha qatnashqan nechche ming kishilik qoralliq esker yene ayropilan arqiliq qeshqer shehirige yötkelgen. 28-Féwral küni qeshqer xelqi omumyüzlük seperwer qilinip, kochilargha chiqip xitay saqchiliri we armiyisini qarshi élishqa orunlashturulghan.

2017-Yili 3-mart küni 5000 kishilik azadliq armiye qisimliri qeshqer, xoten, aqsu, qizilsu tashyolini qoghdash manéwiri ötküzgen. Teywen merkizi agéntliqining xewer qilishiche, 3-mart küni 5000 kishilik qoralliq qisim qeshqer, xoten, aqsu, qizilsu tashyolini qoghdashqa sélin'ghan. Xewerde qeshqer qatarliq 4 rayondiki 300 dek öt öchürüsh xadimining qorallandurulghanliqi bildürülgen.

Melum bolushiche, Uyghur diyaridiki qesemyad yighinliri we herbiy manéwirlar we ötküzülüshtin ilgiri xoten qaraqashta 28-dékabir nahiyilik partkomgha hujum qilish weqesi, 9-féwral yéngisar doxturxanida yüz bergen paltiliq hujumi, 14-féwral gumadiki pichaqliq hujumi, 27-féwral qaghiliqning loq yézisidiki kocha charlawatqan saqchilar bilen xupten namizidin qaytqan jama'etning qanliq toqunushi qatarliq weqeler yüz bergen. Weziyet analizchiliri bu weqelerning Uyghur diyarida 2017-yili 3-aydin bashlap keng kölemde élip bérilghan tutqun we ammiwi küresh heriketlirining bashlinishigha bahane qilip körsitilgenlikini ilgiri sürmekte.

2. “Térrorluqqa da'ir yip uchi bilen teminligüchilerni mukapatlash” élani we “Ikki yüzlimichilerni pash qilish” herikiti

14-Féwral guma pichaqliq hujum weqesidin kéyin, xitay qoralliq saqchi qisimliri we jama'et xewpsizlik saqchiliri ürümchi, qeshqer, xoten we bashqa jaylarda térrorluqqa qarshi qesemyad murasimlirini ötküzgen shuningdek xotende köp qétim yighin muqimliqni qoghdash yighinliri chaqirildi.

23-Féwral küni xotende térrorluqqa qarshi küresh” te xizmet körsetkenlerni mukapatlash charisi élan qilindi. Xitay xewerliridin melum bolushiche, 23-féwral küni kériye nahiyelik xelq hökümitining torida resmiy élan qilin'ghan“Mukapatlash charisi” da “Ikki yüzlimichi kadirlar, ikki yüzlimichi diniy zatlar yaki yawa axunlarning gumanliq ish-heriketlirini pash qilghuchilargha 200 mingdin 500 ming somghiche mukapat bérilidighanliqi” eskertilgen.

Melum bolushiche, gumidiki pichaqliq hujumdin kéyin xoten wilayetlik partkom we memuriy mehkime ammini “Térrorluqqa da'ir yip uchi” bilen teminleshke seperwer qilish uqturushi chiqarghan. Arqidinla kériye, chira, lop qatarliq xotendiki köp qisim nahiyeler arqa-arqidin hökümet uqturushi chiqirip, “Térrorluqqa da'ir yip uchi” teqdim qilghanlargha ming yüendin 500 ming yüen'giche mukapat béridighanliqini élan qilghan.

Xewerde körsitilishiche, xoten wilayetlik maliye idarisi 100 milyon som mexsus meblegh ajritip, “Térrorluqqa da'ir yip uchi bilen teminligüchilerni mukapatlash fondi” tesis qilghan.

6-Mart küni xoten wilayitide yene “Ikki yüzlimichi” kadirlarni pash qilish seperwerlik yighini ötküzülgen.

“Xelq géziti” we “Xoten géziti” ning 9-marttiki xewiridin melum bolushiche, xoten wilayetlik partkomning mu'awin sékrétari we xoten wilayitining waliysi éziz musa 6‏-mart küni xotenning lop nahiyiside kadirlarning muqimliqni qoghdash qesemyad we seperwerlik yighinida söz qilip, Uyghur kadirlarning “Üch xil küch” lerge qarshi meydanining éniq bolushi kéreklikini tekitligen.

Xitay xewerliridin melum bolushiche, da'iriler 2017-yili 7-mart küni xotende teqdirlesh we jazalash yighini échip, guma pichaqliq hujumini bir terep qilishta xizmet körsetken 4 neper saqchi xadimigha 200 ming som bilen 400 ming som arisida mukapat bergen. Oxshash bir kündiki xitay xewerliride yene hujumchilar tewe bolghan kentke mes'ul ikki Uyghur kadir -nuriman'gül yasin bilen ablikim turekke xizmettin toxtitish jazasi bérilgenlikini xewer qilindi.

Gumidiki bir aktip partiye ezasining radiyomizgha bildürüshiche, xitay terep nuriman'gül yasin bilen ablikim turekning weqesining jeryani yaki kélip-chiqishi bilen héchqandaq alaqisi yoq birmunche kishilerni tutqun qilip soraq qilin'ghan.

2017-Yil 3-ay mezgilide xoten we qeshqer wilayetliride bir türküm kadirlarning “Partiye bilen meydani birdek bolmasliq”, “Wezipige sel qarash”, “Partiye intizamigha xilapliq qilish” dégen jinayetler bilen wezipisidin élip tashlan'ghanliqi heqqide xewer bérilgen bolsimu, emma da'iriler ularning zor köp qismining kimlikini ashkarilimidi.

3. Mart éyida béyjingda échilghan “Ikki yighin” mezgilide atushta 200 din artuq sabiq mehbus qaytidin soliwélin'ghan

Radiyomizning 27-mart küni igilishiche, 2017-yili 3-ayda béyjingda échilghan “Ikki yighin” mezgilide atushta 200 din artuq sabiq mehbus qaytidin soliwélin'ghan.

Radiyomiz igiligen ehwallardin soliwélin'ghan sabiq mehbuslarning atushning azaq, arghu yéziliridiki 3 kenttin nisbeten köp iken. Atushta soliwélin'ghan 200 din artuq sabiq mehbusning köp qismi “Ikki yighin” din kéyin qoyuwétilgen bolsimu, emma yene bir qismining dawamliq türde tutup turulghanliqi melum bolghan idi.

4. 2017-Yilidiki küresh yighinlirida Uyghurlar 15 yil awwalqi qilmishliridin hésab bérishke mejburlan'ghan

Radiyomiz igiligen ehwallardin 2017-yili 3-ayda qaytidin kücheytilgen küresh yighinlirida yerlik ahalilerning yéqinqi 10 yil ichide ötküzgen atalmish “Jinayet” iridin hésab élin'ghan. Herqaysi jaylarda élip bérilghan “Mesile tapshurush” yighinlirida ahaliler buningdin 15 we 20 yil awwalqi qilmishi sewebidin atalmish “Terbiyelesh merkezliri” ge yollan'ghan.

Muxbirimizning 21-mart yéngisardin igiligen téléfon ziyaritide melum kent sékrétari öz yézisidiki küresh yighinining ehwalini anglatti. Uning bildürüshiche, 3-ayning béshida yéngisardiki ahalilerning nöwettiki qilmishi üstidinla emes, belki 15 yilning aldida qoyghan saqili, oqughan diniy kitabliri we qatnashqan teblighliri heqqidimu hésab bérishke mejbur bolghan.

Guma nahiyesining piyalima yézisidiki bir kent sékrétarimu radiyomizgha oxshash ehwalni bildürgen bolup, u bildürgen ehwallardin melum bolushiche, gumidiki ahaliler yéqinqi 10 yilliq qilmishi heqqide mesile tapshurghanda asasliqi diniy matériyallarni qol téléfondin anglighini, 10 yil awwalqi qilmishidin hésab bergende, asasliqi qétilghan diniy teblighliri heqqide melumat bergen.

Féysbuk qatarliq ijtima'iy taratqulardiki xewerlerdimu bu xil melumatlar bar bolup, ghulja shehirining tashlepke tewelikide olturushluq 65 yashliq raziye xanim, bultur 7 newrisini yer asti diniy mektepke bergendin bashqa, 20 yil ilgiri edibe we ezize isimlik ikki qizini diniy mektepke bergenliki üchün bu yil 3-mart küni 4 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghan.

Uyghur rayonida ahalilerning 15 yil burunqi qilmishidin hésab bérishi, bezi Uyghur közetküchilerning neziride xitayning muqimliq jehettiki endishisining yüksilishidindur؛ yeni xitay da'iriliri teltöküs xatirjem bolush üchün, pilanliq halda zerbe bérish da'irisini kéngeytken؛ yene bezi közetküchilerning qarishiche, yerlik emeldarlar adem tutush we solashta wezipe orunlashta qiynalghanliqi yaki xizmet körsitishke intilgenliki üchün mesile izdesh da'irisini 15 yil awwalgha qeder ilgiriletken.

5. Diniy zatlar yighiwélinip, siyasiy terbye kurslirigha qatnashturuldi

Xitay xewerliridin melum bolushiche, 2017-yilidin bashlap da'iriler diniy sahedikilerni kontrol qilishtiki tigh uchini amma arisida melum diniy melumati we abruy-inawiti bolghan, emma hökümettin ma'ash éliwatqan “Diniy zatlar” tizimida ismi bolmighan kishilerge qaratqan.

Melum bolushiche, 13-mart küni atush sheherlik da'iriler amma arisidiki abruyluq diniy zatlardin 316 neperni yighiwélip, ularni mejburi halda “Siyasiy terbiye kursi” gha qatnashturghan. Atush sheherlik hökümet toridin melum bolushiche, atush sheherlik da'iriler atushtiki melum diniy melumati bolghan we amma arisida mu'eyyen chaqiriq küchige ige 316 neper shexsni toplap, 3 aydin 6 ayghiche siyasiy terbiye kursi achidighanliqini bildürgen. Xitay hökümitining tizimlikide bolmighan diniy zatlarni siyasiy öginishlerge qatnashturush herikiti bu yil etiyaz mezgilide Uyghur diyarining herqaysi jaylirida élip bérilghanliqi heqqide xitay taratqulirida xewerler bérilgen bolsimu, emma zadi qanchilik diniy zatning atalmish terbiyelesh merkezliride qayta terbiyelen'genliki heqqide konkrét sanliq melumatlar ashkarilanmidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.