Dunya tor yighinida xitayning xelq'arani sh. T. Küchlirining “Tor térrorluq herikiti” ge qarshi hemkarliqqa chaqirghanliqi tenqidke uchridi

Muxbirimiz erkin
2014.11.26
uyghurda-internet.jpg Torxanidiki wéybo (we'ibo) qatarliq bloglardin paydilinip uchur tarqatquchilar. 2011-Yili 16-yanwar, qumul.
AFP

Xitay dunya tor yighinida xelq'arani sherqiy türkistan küchlirining “Tor térrorluq herikiti” ge ortaq qarshi turushqa chaqirghan. Bu heqte pikir yürgüzgen analizchilar, emeliyette xitayning bu arqiliq Uyghurlarning tor erkinlikini boghushni meqset qilghanliqini bildürdi.

Xitay ötken hepte jéjyang ölkisining wujén shehiride chaqirilghan dunya tor yighinigha sahibxaniliq qilghan. 3 Künlük yighinni xitay hökümiti uyushturghan. Bu yighin, tor téxnikisi, tor bixeterliki we tor erkinliki téma qilin'ghan tunji zor kölemlik xelq'ara yighin idi.

Xitay j x ministirliqi tor bixeterlik qoghdash idarisining bashliqi gu jyen'go dunya tor yighinida, junggoning eng chong tor térrorluq herikitining ziyankeshlikige uchrighan dölet ikenlikini tekitlep, xelq'ara jem'iyetni tor térrorluq herikitige qarshi hemkarlishishqa chaqirghan.

Uning ilgiri sürüshiche, xelq'ara jem'iyet tor térrorluq herikitining tebiri üstide derhal ortaq pikir hasil qilishi, tor térrorluq herikiti torda térrorluqni teshebbus qilghan, uninggha qutratquluq qilghan barliq tor pa'aliyetlirini öz ichige élishi lazim.

Xitay hökümiti Uyghur élide qarshiliq heriketlirining küchiyip, weziyetni keskinliship kétishini sh. T. I. H ning tor teshwiqatigha baghlap, Uyghur élide atalmish tor térrorluqigha qarshi keng kölemlik basturush herikiti qozghighan.

Wujéndiki dunya tor yighini xitay özining Uyghur ilidiki térrorluqqa qattiq zerbe bérish herikiti bashlinip 6 ay ichide, 171 tor bétining taqalghanliqini, tor térrorluqigha chétishliq 238 kishi qolgha élin'ghanliqini, torda partlatquch yasashni ögitishke da'ir 44 délo, zorawanliqqa a'it körünüshlerni tarqatqan 294 weqege qarita dawa échilghanliqini élan qilghan mezgilde ötküzülgen idi.

Xitay j x emeldari dunya tor yighinida tor térrorluq uqumining tebiride ortaq pikir hasil qilishni telep qilghan bolsimu, biraq bezi analizchilar bu atalghuning özide mesile barliqini ilgiri sürdi.

Amérikida olturushluq tor erkinlik pa'aliyetchisi li xongküen ependining qarishiche, térrorluq ottura sherqtiki ellerde bir xil, xitayda bashqa bir xil mene bildüridu.

U, xitayning gherizi tor térrorluq uqumini torgha sörep kirip, Uyghur torchiliqigha xelq'ara térrorluqqa qarshi turush ramkisi ichide mu'amile qilish ikenlikini körsetti.

Li xongku'en mundaq dédi: elwette, tor térrorluqini ottura sherqtikiler sözlise bashqa bir xil mene ipadileydu. U en'eniwi menidiki térrorluq herikitini körsitidu. Lékin hazir tordin ibaret bu qoral arqiliq alaqilishish, teshkillinish, rehberlik qilish qatarliq ishlarni bahane qilip, junggo hökümiti özining pikrini teshwiq qiliwatidu. Eger hazir tor bolmighan teqdirdimu, junggo hökümiti yenila özining térrorluq mesilisini otturigha élip chiqatti. Chünki, térrorluq amérika hökümiti izchil otturigha qoyup kéliwatqan mesile. Ular amérika hökümitining bu chaqiriqigha awaz qoshqan boluwélip, bu qalpaqni Uyghurlargha kiydürmekchi. Uyghurlar islamgha étiqad qilidu. U musulmanlar térrorchi, dégen menteqe bilen heriket qilip, Uyghur torchiliqigha bu katégoriyede mu'amile qilishni pilan qiliwatidu.

Wujéndiki dunya tor yighini xelq'ara chong shirketlerning alahide étibar bérishige érishken. Yighin'gha gugul, twittér, féysbuk, linkt'in, yutyub, epél, mikrosoft qatarliq nurghun dunyawi chong shirketler we ijtima'iy tartqular wekil ewetip qatnashturghan.

Xitay axbarati yighin'gha dunyadiki 100 din artuq döletning hökümet emeldarliri, shirketler we mutexessisliri bolup 1000 din artuq adem qatnashqanliqini ilgiri sürgen. Biraq xitay hökümiti twittér, féysbuk, yutyub, gugul qatarliq tor we ijtima'iy taratqu wasitilirini izchil cheklep kelgen.

Xitay hökümiti tor erkinlikini cheklep, oxshimighan pikir w tenqidlerni basturush bilen eyibliniwatqan mezgilde chaqirilghan bu yighin, kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini qozghighan idi. Xelq'ara kechürüm teshkilati élan qilghan bu yighin heqqidiki bayanatida, xitayning kontrol we basturush asasidiki tor bashqurush sheklini dunyagha ülge qilip sunmaqchi boluwatqanliqini ilgiri sürüp, xelq'arani hezer eyleshke chaqirghan idi.

Xelq'ara kechürüm teshkilati bayanatida, “Hazir xitay özining ichki tor bashqurush modélini dunyawi tor modéli qilip sunmaqchi bolghandek qilidu. Biraq bu, tor erkinlikige ehmiyet béridighan herqandaq bir kishining jiddiy hoshyarliqini qozghishi kérek” dégen.

Li xongküen ependining qarishiche, eger xitay torni qoyuwetse, kompartiye hökümiti aghdurulup kétidu. Shunga, béyjing hökümiti kontrolluqni asas qilghan tor bashqurush sheklini bazargha séliwatidu.

Li xongküen: junggo bu qétimqi yighin arqiliq özining qimmet qarishini bazargha salmaqchi. Uning bu mesilidiki eng muhim bir uqumi, tor döletning igilik hoquq da'irisidiki mesile, dégen uqumning ijat qilishidur. Démek, tor döletning igilik hoquqi iken uni biz bashqurushimiz kérek, uninggha xalighanche kirip-chiqishqa bolmaydu, dégen gep chiqidu. Biraq uning bu uqumi tor inqilabining asasiy mentiqisige pütünley xilap. Tor inqilabining eng körünerlik alahidiliki uning dölet chégrasini bikar qilghanliqida. Torda héchqandaq en'eniwi dölet chégrasi uqumi mewjut emes. U bir pütünlükke ige. Biraq junggo hökümiti buni burmilighan.

Li xongküen, xitay bilen gherbning tor erkinlik mesilisidiki chüshenche we qarishida tüp perqlerning barliqini bildürdi.

U mundaq dédi: gherbtiki meyli xelq meyli hökümet bolsun ular, tor erkinlikige choqum hörmet qilinishi we qoghdilishi, dawamliq kéngeytilishi, tereqqiy qildurulushi kérek, dep qaraydu. Bu ulardiki ortaq nuqta. Junggodiki puqralarmu shundaq bolushi kérek, dep hésablaydu. Biraq junggo hökümiti buninggha yol qoyulsa, hökümranliqqa tehdit peyda qilidighanliqini bilidu. Shunga, ular tor igilik hoquqi dégen bu bimene uqumlarni otturigha qoyup, ishni murekkepleshtürüwatidu.

U yene, xitayning zor iqtisadi menpe'etni köz-köz qilip, özining qimmet qarishini gherb sermaye guruhigha étirap qildurmaqchi boluwatqanliqini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.